حديثى از امام حسن مجتبى عليه السلام هست كه آن حضرت براى چهارمين بار مسموم شدند و آثار زهر در جانشان رخنه كرد و كارگر شد و ديدند كه از اين نشاه ارتحال مى كنند.

امام عليه السلام چه كرد؟ يكى از كارهاى آموزنده امام عليه السلام كه حجه الله است ، البته همه كارهايشان آموزنده براى تعليم بشر است - آن حضرت دستور دادند كه : برادرزاده ها، فرزندان خود و خردسالان دودمانش در منزل جمع گردند (اين مطلب را يعقوبى در تاريخش ذكر كرده است .) و با اينها به گفت و شنود نشست و به آنها فرمود:

شما امروز خرد سالان اجتماع هستيد و در آينده پدر و مادر و رجال و نساء اجتماعيد، از الان به فكر آينده خودتان باشيد كه اجتماع بعدى را شما بايد اداره كنيد.

در ابتداى اين فرمايشها به آنان فرمود: با خودتان دفتر و قلم همراه داشته باشيد و پيش دانشمندان كه مى رويد، حرفهايشان را هدر ندهيد، حرفهايى را كه مى شنويد در دفترتان يادداشت نماييد كه يك روز به كارتان خواهد آمد. (679)

در مروج الذهب مسعودى چنين آمده است : هنگامى كه امام حسن عليه السلام دفن گرديد، برادرش محمد بن حنفيه بر قبرش ايستاد و گفت : اگر زندگى تو با عزت بود، مرگ تو باعث شكست و خلل در اركان شده است . چه خوش روحى كه كفن تو او را در برگرفته و چه خوب كفنى كه بدن تو را حاوى است ! چگونه چنين نباشى در حالى كه تو گردونه هدايت و جانشين اهل تقوى و خامس اصحاب كسائى ، … (678)

ابو القاسم كوفى در كتاب تبديل گفته است : اسحاق كندى در زمان خود فيلسوف عراق بود در خانه خود نشست و عزلت اختيار كرد و شروع كرد به نوشتن تناقضات قرآن . روزى يكى از شاگردان او خدمت امام ابو محمد عليه السلام رسيد. حضرت به او فرمود:

آيا در ميان شما مرد رشيدى نيست كه استادتات كندى را از اشتعالى كه درباره قرآن شروع كرده ، باز دارد؟

شاگرد گفت : ما شاگرد او هستيم ؛چگونه مى توانيم در اين مساءله و يا غير آن به او اعتراض كنيم ؟

حضرت فرمود: مى توانى آنچه را مى گويم به او برسانى ؟

گفت : آرى .

آنگاه حضرت فرمود: نزد او برو و با او نرمى كن و انس بگير و در هدفش ‍ يارى اش كن . وقتى ميانتان انس برقرار شد، بگو: مساءله اى براى من پيش ‍ آمده كه مى خواهم از تو بپرسم . او از تو خواهد خواست كه بپرسى در اين هنگام بگو: اگر گوينده قرآن نزد تو آيد، آيا جايز است كه مرادش از آن غير اين معانى باشد كه تو اراده كرده اى ؟

او خواهد گفت : آرى ، شخص مى تواند وقتى چيزى را شنيد، از آن معنايى را بفهمد. وقتى كه به تو جواب مثبت داد، بگو: از كجا معلوم ؟ شايد (از قرآن ) جز آن چيزى كه تو اراده كرده اى قصد كند و به غير معانى خود وضع نمايد.

آن شخص نزد كندى رفت و با او الفت گرفت تا اين كه اينكه مساءله را به او القا كرد.كندى گفت : اين مطلب را دوباره تكرار كن ! و او تكرار كرد پس كندى فكر نمود و ديد آرى ، اين مساءله در لغت احتمال دارد و ممكن است .(677)

امام مجتبى عليه السلام فرمود: چون خداوند متعال قلب پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله را بزرگ تر از قلب هاى ديگر ديد، او را به پيغمبرى برگزيد.

سبحان الله ! عظمت وجودى قلب خاتم صلى الله عليه وآله چه اندازه بايد باشد تا ظرف حقائق كتاب الله قرآن فرقان بوده باشد؟! (676)

كلينى در باب مؤمن و علامات و صفات او در كتاب ايمان و كفر كافى نقل كند:

امام حسن عليه السلام مردم را مورد خطاب قرار داده ، فرمود: اى مردم ! درباره برادرى با شما سخن مى گويم كه بهترين مردم در نظر من است و آن چيزى كه او را در نظر من بزرگ نموده ، اين است كه در نظر او دنيا حقير و كوچك است .از سلطه شكمش خارج است ، پس به چيزى كه ندارد اشتها ندارد و چون بيابد زياده روى نكند. از سلطه شهوتش خارج است ؛ پس ‍ عقل و راى را سبك نشمارد. از تسلط جهالت خارج است ؛ پس آن كند كه بر نفع آن يقين دارد، اشتهاى مفرط ندارد و غضبناك و ملول نگردد بيشتر اوقاتش در خاموشى است و چون سخن گويد، غالب شود در جدال وارد نشود و در دعوايى شركت نكند و تا قاضى نبيند، حجت نياورد. از برادرانش غافل نباشد و چيزى را، جداى از آنان ، به خود اختصاص ندهد. ضعيف و مستضعف است ؛ ولى وقت جنگ ، مانند شير، جسور است . كسى را به كارى كه برايش بتوان عذر آورد، ملامت نكند، تا مرتكب آن عذر آورد. آنچه بگويد عمل كند، و چون نگويد عمل نكند. چون دو امر برايش ‍ پيش آيد كه نداند كدام يك برتر است ، به آن كه نزديك به هوا و هوس نباشد نظر افكند. از بيمارى شكايت نكند، جز نزد آن كه اميد بهبودى از جانبش ‍ برود. فقط با كسى كه اميد نصيحت از او دارد مشورت كند. غضب نكند. شكايت ننمايد و اشتهايش زياد نباشد. انتقام نگيرد و از دشمن غافل نباشد.

پس بر شما باد، تخلق به چنين اخلاق كريمه اى ! و اگر توان تخلق به تمام آنان را نداريد، پس هر اندازه كه توانيد، كسب نماييد! چه اءخذ قليل ، بهتر از ترك كثير است و لا حول و لاحول قوه الا بالله . (675)

شخصى به خدمت امام حسن مجتبى عليه السلام رسيد، آقا فرمايشاتى به ايشان فرمودند، آن شخص بنا كرد به تمجيد، گفت : به به ، آقا جان ! اين فرمايشات در است ، جواهر است !

آقا فرمودند: در و جواهر همه يك نوع جماد است . اين حرفها نورند، جان شما را اشتداد وجودى مى دهند، روح مى دهند، غذا و طعام روحند، جواهر و طلاجات كه جماد است و خارج از انسان ، و هيچ وقت غذاى جان نمى شوند؛ چون بايد بين غذا و مغتذى (غذا گيرنده ) سنخيت باشد، آن جماد است و ماده ؛ نفس ناطقه از وراى عالم طبيعت است ، با يكديگر سنخيت ندارند.

پس جواهر و در در مقابل قرآن چيست ، حرف فوق اينهاست . در اين خزانه وارد شويد و در قرآن تدبر كنيد: افلا بتدبرون ان ام على قلوب اقفالها .(674)

يعقوبى متوفاى در سنه سوم هجرى ، در كتاب تاريخى اش وصيتى از سبط اكبر پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله ، امام حسن مجتبى عليه السلام روايت كرده است كه اختصاص به خردسالان دارد و عبارت آن حصرت به نقل يعقوبى چنين است :

و دعا الحسن بن على عليه السلام بنيه و بنى اخيه فقال : يا بنى و يا نبى اخى !انكم صغار قوم و توشكون ان تكونوا كبار قوم ، آخرين فتعلموا العلم ، فمن لم يستطع منكم يرويه (ان يرويه ظ) او يحفظه فليكتبه و ليجعله فى بيته .(672)

امام مجتبى عليه السلام در اين وصيت اعتنايى خاص به خردسالان دارد كه هم در تعليم و تاءديب بزرگسالان به اكرام و احترام زير دستان و كودكان حائز اهميت بسزا است ، و هم از جهت دستور العملى كه به خرد سالان فرموده است .

يعنى امام حسن عليه السلام فرزندان خود و فرزندان برادرش را خواند و گفت : اى فرزندان من ! و اى فرزندان برادر من ! امروز شما خردسالان گروهى هستيد و در آينده نزديكى بزرگان گروهى ديگر خواهيد بود، پس ‍ دانش نياموزيد و هر كه از شما توانايى روايت و نگهدارى دانش را ندارد آن را بنويسيد و در خانه خود بنهد.

امام عليه السلام بديشان فرمود: شما كه خرد ساليد، هم ، اكنون نوشتن بياموزيد و خط تعليم بگيريد و دانش را كه آموخته ايد به قلم در آوريد. كه به قول بيهقى : مرد آنگه دانا شود كه نبشتن گيرد.

شيرين تر آن كه امام در پايان فرمود: آن را بنويسد و در خانه خود بنهيد.

آرى ! زينت خانه ، كتاب علمى در طاقچه آن است نه مجسمه سگ و گربه . كان امام فرموده است : خانه شما بايد كتابخانه باشد. (673)

از سبط اكبر پيغمبر، حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام (ع ) در بيان وسعت قلب خاتم صلى الله عليه وآله ، حديثى به اين مضمون مروى است كه : چون خداوند متعال ، قلب پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله را وسيع ترين قلب يافت ، قرآن كريم را بر او نازل فرمود،

(و انه لتنزيل رب العالمين ، نزل به الروح الامين على قلبك ، لتكون من المنذرين )،(الم نشرح لك صدرك ) .(671)

امام حسن مجتبى عليه السلام فرمود، چون خداوند قلب پيغمبر را از قلابهاى ديگر بزرگ تر ديد، او را به مرتبت رسالت ختمى بر انگيخت .

اين قلب قابل مستفيض است كه خداوند در باره آن فرمود: نزل به الروح الامين على قلبك .(670)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

حصنوا انفسكم باصدقه ؛ (669)

به صدقه دادن از شرور عالم خود را در حصار محكم خدا حفظ كنيد.

فصل چهارم : امام دوم ، سيماى امام حسن مجتبى (ع )

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: حب الدنيا يفسد العقل و يصم القلب عن سماع الحكمه ؛ (667)

حب دنيا عقل را فاسد مى كند و گوش قلب را از شنيدن سخن حكمت كر مى سازد.

شرح هر كه دوست دنيا و عاشق مال و جاه دنياست ، عقل فطرى و هوش حقيقى او فاسد شود و ديگر به سخن حكمت و الهيات مايل نباشد و گوش به گفتار انبياء و اولياء و حكماى الهى كه دنيا را در نظرش حقير كند ابدا ندهد، مبادا از دنياى موهوم كه معشوق است دور شود و اما عاقل گويد:

دنيا بتى است عشوه گر و بى وفا

زين بى وفا چه تمنا كنى ؟!

مجو درستى عهد از جهان سست نهاد

كه اين عجوزه عروس هزار داماد است (668)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

ما اقبح بالانسان باطنا عليلا و ظاهرا جميلا ؛ (665)

چه زشت است و قبيح كه انسان باطنش مريض و بد سيرت ، و ظاهرش زيبا و آراسته باشد.

شرح بد باطن و خوش ظاهر باشد كه منافق است و منافق در اسفل السافلين جهنم است .(666)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

جالى العلماء تسعد .

با علماء بنشين تا به سعادت رسى .(664)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

لا تسئلوا الا الله فانه ان اعطاكم اكرمكم و ان منعكم خازنكم ؛

از غير خدا سوال نكنيد و هر چه مى خواهيد از خدا سوال كنيد كه خدا اگر عطا كرد با اكرام عطا مى كند، و اگر منع كرد ذخيره براى شما حفظ مى كند به خلاق خلق .(663)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

الحسد شر الامراض ؛ حسد برترين مرض است .

كه اين مرض نفسانى ايجاد امراض جسمانى مانند سل و تب و سوء هاضمه و غيره مى كند.(662)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

صله الرحام من افضل شيم الكرام (660)

صله رحم موجب زيادى مال و درازى عمر است .(661)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

ينبغى لمن عرف الله سبحانه ان لا يخلو قلبه من رجائه و خوفه ؛ (658)

هر كسى خدا را شناخت ؛ دلش از اميدوارى به خدا و ترس او خالى نباشد.

شرح هر كه خدا را شناخت ، دل او از خدا هراسان و به او اميدوار باشد. يا كسى كه خدا را شناخت ، تنها به خدا اميدوار و تنها از خدا مى ترسد و از هيچ كس ديگر نمى ترسد و تنها به خدا چشم اميد دارد و به غير او ابدا اميدوار نيست .(659)

عبدالواحد آمدى در حدود يك قرن بعد از سيد رضى ، جامع نهج البلاغه ، بسيارى از كلمات قصار اميرالمؤمنين على عليه السلام را به ترتيب حروف تهجى با روش خاصى به نام غررالحكم و دررالحكم جمع آورى كرده كه اين كلمات قصار در معرفت نفس از آن جمله است :

1- اعظم الجهل جهل الانسان امر نفسه

بزرگترين نادانى ، نادانى انسان در كار نفس خودش است .

2- اعظم الحكمه معرفه الانسان نفسه

بزرگترين دانش ، خودشناسى است .

3- افضل العقل معرفه المرء بنفسه ، فمن عرف نفسه عقل و من جهلها ضل

برترين خرد، شناسايى آدمى به نفس خود است ؛ پس هر كه خود را شناخت به خود است ، و آن كه خود را نشناخت گمراه است

4- الكيس من عرف نفسه و اخلص اعماله

زيرك ، كسى است كه خود را شناخت و كارهايش را خالص گردانيد

5- العارف من عرف نفسه فاعتقها و نزهها عن كل ما يبعدها

عارف كسى است كه نفس خود را شناخت و آنرا آزاد كرد و از هر چه كه دورش مى كند پاك گردانيد.

6- المعرفه بالنفس انفع المعرفتين

معرفت نفس نافع ترين دو معرفت است (معرفت آفاق و معرفت انفس ‍ - سنريهم آياتنا فى الافاق و فى انفسهم ).

7- عجبت لمن ينشد ضالته ، و قد اضل نفسه فلا يطلبها

در شگفتم از كسى كه گمشده خود را مى جويد و خودش را گم كرده و نمى جويد!

8- غايه المعرفه ان يعرف المرء نفسه

غايت معرفت اين است كه آدمى خود را بشناسد.

9- كيف يعرف غيره من يجعل نفسه ؟

كسى كه از خود آگاهى ندارد، چگونه از ديگرى آگاهى مى يابد.

10- من عرف نفسه فقد انتهى الى غايه كل معرفه و علم

آن كه خود را شناخت به نهايت هر آگاهى و دانش رسيد.

11- من عرف نفسه جاهدها و من جهل نفسه اهملها

هر كه نفس خود را شناخت با آن مجاهده مى كند، و آن كه نشناخت آنرا مهمل مى گذارد.

12- معرفه النفس انفع المعارف

خودشناسى سودمندترين شناسايى هاست .

13- نال الفوز الاكبر من ظفر بمعرفه النفس

آن كس كه به خودشناسى دست يافت به رستگارى بزرگ رسيده است .

14- من عرف نفسه عرف ربه

هر كس خود را شناخت پروردگارش را شناخت .

15- عجبت لمن يجهل نفسه كيف يعرف ربه ؟

در شگفتم از كسى كه جاهل به خود است ، چگونه مى خواهد عارف به ربش شود؟ (657)

بنده تاكنون درباره بيوگرافى و شرح حال خودم به نظم و نثر، سخن به ميان آورده و مكرر به انحاى گوناگون ، پاره اى از زندگى ، و نحوه درس و بحث خود و همچنين اخلاق و روش تعليم و تدريس و روحانيت اساتيد بزرگوارمان را در مصاحبه ها بيان كرده ام .

حقيقت امر اين است كه بنده از شش سالگى وارد مكتب شده و بعد به دبشتان رفتن و پس از آن تاكنون به درس و بحث طلبگى اشتغال پيدا كردم ، و حالا پير مردى شده ام كه در شرف ارتحال از اين نشاه ات و به سوى ابد مى روم و بايد هم همين طور باشد، اين نظام احسن عالم است .

به تعبير امام اول ما، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام : هر شب و روز سه طايفه و گروه در آمد و شد هستند، گروهى از اصلاب آباء به ارحام امهات ، گروهى از ارحام امهات به دامن از نشاه و گروهى از دامن اين نشاه به عالم ديگر.

و لذا ما ابد در پيش داريم و خداوند سبحان در قرآن كريم ما را به دارالسلام وعده داده و ان شاءالله ، دارالسلام در انتظار ماست .(656)

مرحوم آقاى طباطبايى يك مقدار تبرى مى جست از بعضى از درسها و محافل و آمد و شدها و مى فرمود: مثل اين كه مردم قدر عمر خود را نمى دانند؛ عمر خيلى ارزشمند است ، خيلى گرانقدر است . همين طور آناتش مندرجا با چه سرعتى دارد مى گذرد.

جناب وصى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: همين طور كه روز و شب از شما مى گيرند، طناب عمرتان را قيچى مى كنند.؛ خوب شما هم سعى كنيد كه از روز و شب چيزى بگيريد، يك چيزى داشته باشيد. آنها كه دارند مى گيرند، شما هم از روز و شب چيزى داشته باشيد كه :

روزها رفت ، گو رو باك نيست

تو نمان اى آنكه چون تو پاك نيست (655)

از شاه اولياء اميرالمؤمنين (ع ) سوال كردند كه : وجود چيست ؟

گفت : به غير وجود چيست ؟! (654)

در كلام وصى عليه السلام است ، چنانكه در ديباچه كتاب بيان شد كه : الصوره الانسانيه هى اكبر حجج الله على خلقه الحديث يعنى صورت انسانى بزرگ ترين حجتهاى الهى است .(653)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

الشرف بالهمم العاليه ، لا بالرمم الباليه ؛ (651)

شرافت و فخر به همت بلند تست نه با نسب پدران مرده پوسيده .(652)

حضرت وصى عليه السلام فرمود: انظروا من ترضع اولادكم ؛ فان الولد يشب عليه . يعنى : بنگريد كه چه كسى فرزندان شما را شير مى دهد؛ زيرا فرزند بر همان رشد مى كند.(650)

جناب صدوق ابن بابويه رضوان الله تعالى عليه ، در باب معنى توحيد، از كتاب توحيد، روايت فرموده است : جاء رجل الى اميرالمؤمنين (ع ) فقال : يا اميرالمؤمنين انى قد حرمن الصلوه بالليل ، فقال له اميرالمؤمنين (ع ): انت رجل قد قيدتك ذنويك (648)اين شخص به اميرالمؤمنين (ع ) مى گويد: من در شب گذشته از نماز محروم شدم .

امام فرمود: گناهان تو پايبند تو شد. (649)

آن حضرت در وصف زاهدان فرموده است :

آنان مردمى از اهل دنيايند، ولى اهل آن نيستند. در آن هستند؛ ولى از آن نيستند. و به كميل بن زياد فرمود: آنان با دنيا همراه اند؛ ولى تنها بدنهاى شان ؛ چرا كه ارواحشان متعلق به محل اعلاست . (647)

على عليه السلام فرمود: ان للولد على الوالد حقا وان للوالد حقا، فحق الوالد على الولد، ان يطيعه فى كل شى ء الا فى معصيه الله سبحانه ، و حق الولد على الوالد ان يحسن اسمه و يحسن ادبه و يعلمه القرآن ؛

فرزند بر پدر حقى و پدر بر فرزند حقى دارد: حق پدر بر فرزند اين است كه پدر را در هر چيز جز در نافرمانى خداوند سبحان فرمان برد و حق فرزند بر پدر اين است كه نام نيكو بر وى گذارد و نيكو ادبش كند، و قرآن يادش دهد. (646)

حضرت وصى عليه السلام فرمود: بدانكه هر كارى گياهى است ، و هر گياهى از آب بى نياز نيست و آبها گوناگونند.هر گياهى كه با آبى خوش ‍ سيراب شود، رشدش زيبا شود و ميوه اش شيرين گردد و هر گياهى كه از آبى ناخوش سيراب شود، رشدش كم و ميوه اش تلخ شود. (645)

خداى تعالى بندگانى دارد كه از انبياء نيستند؛ ولى پيامبران به مقامات و نزديكى آنها به خداى تعالى ، غبطه مى خورند.

در مروج الذهب مسعودى آمده است : امام مجتبى عليه السلام فرمود: به خدا قسم امشب مردى (يعنى حضرت وصى ، امام اميرالمؤمنين على عليه السلام ) در بين شما قبض روح گرديد كه پيشينيان از او پيشى نگرفتند جز در فضل نبوت و آيندگان به او نخواهند رسيد.(644)

بخش نهم : سخنانى گرانسنگ و نغز از امير بيان (ع )

شاگرد: چرا معصومين در گفتار و كلمات خود، در موارد بسيارى ، سخن از وحشت و هراس زمان مفارقت روح از بدن و لحظات موت و حالت احتضار گفته اند و از خداوند در اين موارد، امداد طلبيده اند؟

استاد: البته گريه هاى بزرگان و خصوصا معصومين در آستانه مرگ گريه شوق است ، همچنان كه فرمودند: فزت و رب الكعبه و نيز فرموده اند كه : آنچه را در سالها به دنبالش بودم بدان رسيدم .

و رواياتى هم كه در آنها، معصومين سخن از خوف و وحشت مرگ و قبر و… گفته اند، در حقيقت تعليم ديگران بوده است .(643)

جناب سيد الشهداء عليه السلام به برادرش فرمود: كه اگر من به لانه حيوانات پناه ببرم ، بنى اميه بر من دست پيدا مى كنند.مى داند كه او را مى كشند و جناب اميرالمؤ منين عليه السلام مى دانست او را شهيد مى كنند، من عالم مى دانم كه من را مى كشند، حالا كه مى داند خوب چرا توى خانه ؟ چرا توى دهليز؟ چرا توى يك بيابانى بى اطلاع ؟ خوب ، حالا كه مرا مى كشند، طورى كشته و شهيد شوم كه خون من هدر نرود، مظلوميت من بر ملا بشود، آنها كه بالاخره على عليه السلام را مى كشتند، لذا مى رود به مسجد. اگر مسجد هم مى رفت آن شب او را مى كشتند، به يك وجه ديگر. چه بهتر كه حقانيتشان را بر مردم معلوم كنند، در مسجد سر نماز (مسجد ماءمن مردم است ) كه قساوت و شقاوت را خوب برساند.

اين را اختيار كرده ، اين مسير را برگزيده است ، نبايد گفت : چرا على اميرالمؤمنين عليه السلام تن به تهلكه داده ؟ چرا؟ قرآن كه مى فرمايد: لا بلقوا بايدكم الى التهلكه (641)

ايشان بالاتر از اين حرفها است . امام اختيار مى كند آن طريق شهادت را كه حقانيتش پياده بشود و بر ملا بشود. فرمايش آقاى قزوينى با سخن جناب آقاى شعرانى هر دو يكى است كه فرمود: ائمه تقيه نمى كردند؛ چون عالم بودند به وقت و كيفيت وفات خود، بله امر به تقيه مى نمودند.(642)

حجت كبراى حق ولى الله اعظم ، امام اول است كه در اوان ارتحال فرموده است : والله ما فجانى من الموت وارد كرهته ، و لا ظالع انكرته و ما كتب الا كقارب ورد و طالب وجد و ما عند الله خير للابرار ؛ سوگند به خدا از اجانب مرگ فرود آمده اى ناگهانى كه آن را ناخوش بدارم ، و ظهور كننده اى كه آنرا زشت بشمارم ، به من روى ننمود. من در اشتياق به مرگ چنانم كه خواهنده آبى به آب فرود آيد، و جوينده اى كه خواسته خود را بيابد و آنچه در نزد خدا است ، براى نيكوكاران بهتر است .

مرگ اگر مرد است گو نزد من آى

تا در آغوشش بگيرم تنگ تنگ

من از او عمرى ستانم جاودان

او زمن دلقى ستاند رنگ رنگ (640)

در نهج البلاغه و در بسيارى از جوامع و مصادر روايى فرقين در ذيل وصيت حضرت امام على عليه السلام به فرزندانش امام حسن و امام حسين عليه السلام پس از ضربت خوردنش از اين ملجم آمده است كه : الا لايقتلن بى الا قاتلى . انظروا اذا انا مت من ضربته هذه فاضربوه ضربه . و لا بمثل بالرجل فانى سمعت رسول الله صلى الله عليه وآله يقول : اياكم والمصله و لو كان بالكلب العقور ؛ (638)آگاه باشيد كه به كشته شدن من نبايد كسى - جز كشنده من - كشته شود. پس بزنيد او را (قاتل مرا) يك بار زدنى در ازاى يك بار زدنش (يك ضربت شمشير در مقابل يك ضربت شمشير) . و آن مرد (يعنى اين ملجم ) نبايد مثله بشود؛ زيرا كه از رسول الله صلى الله عليه وآله شنيدم كه فرمود: از مثله حذر كنيد، اگر چه به سگ گزنده باشد.

ابن ابى الحديد در پايان شرح همين وصيت از رسول الله صلى الله عليه وآله روايت نقل كرده است كه فرمود: لا مثله حرام (639)

امام همام و شجاع قمقام امير المؤمنين عليه السلام فرمود: والله لابن ابى طالب انس بامؤن من الطفل بثدى امه و به همين خاطر در هنگام شهادت فرمود: فزت و رب الكعبه . و ابى فارض - قدس سره - به وى تاءسى كرد در آنجايى از تائيه خود كه گفت :

و انى الى التهديد بالموت راكن

و من هوله اركان غيرى هدت

من به تهديد به مرگ ميل دارم و از ترس وى اركان ديگران مى لرزد (نه من ).(636)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

الا انه ليس لانفسكم ثمن الا الجنه فلا تبيعوها الا بها ؛

الا اى مردم ! محققا بدانيد كه قيمت نفوس شما جر بهشت بهشت رضوان و بهشت لقاى خدا و بهشت شهود چيزى نخواهد بود پس قيمت خود را بدانيد و جز به بهشت برين نفروشيد.

يعنى جان را به قيمت ارزن كه متاع پست فانى دنياى دو روزه است نفروشيد كه ارزان فروخته ايد .(635)

بخش هشتم : شهادت

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

لا تدك ما تريد (من - ظ) الاخره الا بترك ما تشتهى من الدنيا ؛

هرگز به آن چه در عالم آخرت مى خواهى نمى رسى الا به ترك شهوت عالم دنيا.

شرح

عالم دنيا، سراى بدن حيوانى و آخرت ، منزل جان قدسى است و دنيا؛ يعنى جهان پست و بى ثبات و آخرت عالم بلند رتبه باقى و دايم و آن دو مقابل يكديگرند و شرط وصول انسان به نعمتهاى ابدى و لذات حقيقى عالم آخرت آن است كه از سر شهوات حرام دنيا بگذرد؛ بلكه در حلال آن هم تا بتواند خوددارى كند كه فرمود:

حلاوه الدنيا توجب مراره الاخره ؛ شيرينى لذات دنيا موجب تلخى عالم آخرت است .

كس به مقامات عالى آخرت و درجات منيع بهشتى نرسد جز با ترك حظوظ نفسانى و شهوات هاى حيوانى در عالم دنيا. و در كلمه ديگر فرمود: افضل الطاعات هجر اللذات ؛ نيكوترين طاعت ها، دورى از لذات دنياست .(634)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

خير من صحبت من ولهك بالاخرى ، وزهدك فى الدنيا، و اعانك على الطاعه ؛ (632)

بهترين كسى كه با او مصاحبت و رفاقت مى كنى آن كس كه تو را مشتاق آخرت و متنفر از دنيا گرداند.

شرح

رفيق حقيقى و هم صحبت گرامى آن است كه به روح انسان كه از عالم بقاست مساعدت كند و به علم معرفت انسان بيافزايد و گرد و زنگار دنيا را كه منشاء هر خطا و شقاوت است و باطبع همه مردم عارى مشتاق آن اند از دل پاك كند و اشتياق و عشق عالم آخرت را كه اغلب مردم از آن تا دم مرگ غافل اند در آينه دل منعكس گرداند، چنان كس به حقيقت رفيق انسان است ، اين گونه رفيق است كه فرمود: الرفيق ، ثم الطريق

حافظ فرمايد:

دريغ و درد كه تا اين زمان ندانستم

كه كيمياى سعادت رفيق بود رفيق (633)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

لا تبيعوا الاخره بالدنيا و لاتستبدلوا البقاء بالفناء ؛ (630)

عالم آخرت را به دنيا نفروشيد و سراى بقا را به دار فنا مبدل نكنيد.

شرح

هر كه زايد بر شرورت و از مقدار حاجت آن هم از طريق حلال مال دنيا را جمع آرد و از راه حرام تحصيل مال و جاه كند و با حرص و آز و طمع و با هر جنايت و خيانت و كار ناشايست در طلب مال و مقام بر آيد در حقيقت آخرت را فروخته تا به دنيا رسيده است و هالم بقا و سراى ابدى بهشت و لذات بى پايان آخرت را از جهل و سفاهت به خانه چند روزه دنيا تبديل كرده است .(631)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

طوبى للزاهدين فى الدنيا الراغبين فى الاخره ؛ (627)

خوشا بر حال زاهدان در دنيا و راغبان و مشتاقان به عالم آخرت .

شرح

يعنى سعادتمند و سرافراز ابد كسى است كه عالم دنيا را شناخت و لذات زايل و ناقابل او را از نظر انداخت و پرده موهومات و خيالات عامل پست مادى را بردريد تا حجاب توجهش به عالم اعلاى آخرت نگرديد و به حكم فطرت روح كه از عالم امر و نشاه تجرد است و وطنش آنجاست كه قل الروح من امر ربى (628)

دائم به دل مشتاق وطن اصلى خويش است و ذكر و فكرش در جهان مافوق طبيعت مشغول است .

حضرت فرمود: خوشا به حال چنين نفس قدسى كه با زهد و تقوى حقيقى مشتاق جهان جاودانى و عاشق بهشت لقاى الهى است .(629)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من كان الاخره همه ، كفاه الله همه من الدنيا، و من اصلح شريته اصلح الله علانيته ، و من اصلح فيما بينه و بين الله اصلح الله ما بينه و بين الناس ؛

هر كه همت و توجهش به كار آخرت باشد، خدا كفايت مهمات دنياى او را خواهد كرد و هر كس باطن خود را اصلاح كند، خدا ظاهرش را بين خلق نيك و صالح كى گرداند تا همه او را به نيكويى ياد كنند و زبان به ذكر خيرش ‍ گشايند.(626)

حضرت امام على عليه السلام فرمود: فمن اقرب الى الجنه من عامل الجنه ؟ و نيز و من اقرب الى النار من عامل النار؟ پس هر كس كارهاى نيك كرد پس او سازنده بهشت و هر كس بدى ها را مرتكب شد، او سازنده جهنم اين ، و نفرمود: فمن اقرب الى الجنه ممن عمل ما بجره الى الجنه او من اقرب الى النار ممن الى النار ممن عمل ما يدخله النار ؛ چه كسى به بهشت نرديك تر از آن كس كه كارى مى كند كه به بهشت بكشاند و يا چه كسى نزديك تر به نار است از كسى كه آن كارى بكند كه آن كار او را داخل جهنم نمايد.

و نظاير اين عبارات ، پس هر كس كارهاى حسنه كند، عامل جنت خويش ‍ است و هر كس كارهاى بد كند، سازنده دوزخ خويش است ، پس با بصيرت باش ! (625)

از حضرت وصى اميرالمؤمنين على عليه السلام نقل شده كه فرمود: ان الدنيا فى الاخره والاخره محيطه بالدنيا و سر سخن آن حضرت بيان شد كه : جنت در آسمان و نار در زمين ، به چه معناست ، بر شما پوشيده نيست كه محل اوساف اجسام مادى است و آخرت از زمان و مكان منعالى و برتر مى باشد؛ زيرا آخرت كامل بوده و از جنس دنيا نيست تا لوازم موجودات دنيوى مثل زمان و مكان و غير آنها بر آن متفرع شود، و اما در مكان مثالى يعنى صورت مكان مضايقه اى نداريم ، بلكه لازم است .(624)

حضرت وصى ، امام على عليه السلام فرمود: بدانكه درجات بهشت بر تعداد آيات قرآن است پس روز قيامت به قارى قرآن گفته مى شود: بخوان و بالا برو .و آيات قرآنى داراى بطون بى شمارند.(623)

انسان در عرفات عملى به جايى مى رسد كه چشم برزخيش باز مى شود، يعنى انسانها را مطابق سريره و ملكات آنها مشاهده مى كند، مثلا حشر ما در قيامت براى انسانهاى معمولى از مسائل ماوراى طبيعت به شمار مى آيد، ولى براى اهلش ، الان قيامتشان قيام كرده است ، براى مردان بزرگ و اولياى حق قيامت در اين دنيا قيام كرده است .

همين طور پله به پله بالا برويد تا مى رسيد به امام عادفين و متقين ، امام موحدين ، حضرت وصى ، جناب اميرالمؤمنين على عليه السلام كه مى فرمايد: لو كشف الغطاء، لما ازددت يقينا .(621)دنيا و آخرت به آن صورتى كه بر ما حجاب است براى آن حضرت حجاب نيست .(622)

وجود مقدس اميرالمؤمنين عليه السلام در وصيت به فرزند بزرگوارش ‍ محمد فرمود: بدان كه درجات بهشت به تعداد آيات قرآن است ، در روز قيامت به قارى قرآن گفته مى شود: قرآن بخوان و بالا برو. (620)

در كافى از اميرالمؤمنين روايت شده كه :

مؤمن پس از ارتحال از اين نشاه قرين خود را به بهترين منظر و بوى و لباس ‍ خوش مى بيند كه او را به روح و ريحان و جنت نعيم بشارت مى دهد. مؤمن او او مى پرسد كه : تو كيستى ؟

در جواب مى گويد: انا عملك الصالح . (619)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

طوبى لمن ذكر المعاد فاستكثر من الزاد ؛

خوشا بر حال آن كس كه به ياد معاد و عالم آخرت باشد و زاد و توشه بر اين سفر دراز بسيار بردارد.(618)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: يستدل على اليقين بقصر الامل و اخلاص العمل و الزهد فى الدنيا ؛ استدلال مى شود بر مقام يقين شخص به خدا و به عالم آخرت به اين كه آمال و آرزوى دور و دراز در دنيا نداشته و عملش خالص براى رضاى خدا باشد و از دنيا و امور دنيوى زهد و اعراض كند.

شرح

حضرت اين جا علائم اهل يقين به خدا و عالم آخرت را سه چيز فرمود: يكى نداشتن آرزوها و خيالات باطل دنيوى از مال و جاه و اعتبار، و يكى خلوص عمل ؛ يعنى همه كارش براى رضاى خدا و خالص لوجه الله باشد انما نطعمكم لوجه الله (616)

زيرا عملى كه خالص براى خدا نباشد در آن مرض قلب و غرض دنيوى است و آن دليل عدم يقين به خداست و سوم زهد، يعنى بى رغبتى به لذات و شهوات و مقامات دنيوى زايد بر ضرورت و اين سه صفت بهترين دليل يقين به خدا و قيامت و واضح ترين برهان بر درجه استيقان اهل ايمان است و لازمه اين اوصاف مقام كشف و شهود عالم برزخ و ديدن جهان ارواح است ، چنان كه زيد خدمت رسول اكرم صلى الله عليه وآله رسيد، حضرت فرمود: كيف اصبحت يا زيد؟ فقال : اصبحت مؤمنا حقه ؛ در چه حالى ؟ عرض كرد: در ايمان به مقام يقين و به درجه شهود رسيده ام .حضرت فرمود: علامت و دليل اين دعوى چيست ؟

عرض كرد: آن است كه زهد و اعراض از لذات و نعمتهاى دنيا دارم و شب به قيام نماز و عبادت و روز به روز و فكر و ذكر مى گذارانم . حضرت فرمود: خوشا بر حال تو. (617)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

من سر مسلما سره الله يوم القيامه ؛

هر كس دل مسلمانى را به چيزى شاد كند، خدا در قيامت او را شاد مى گرداند.(615)

حديث اميرالمؤمنين عليه السلام با حارث همدانى كه حديث سوم مجلس ‍ اول امالى جناب شيخ مفيد است كه امير عليه السلام به حارث (رضوان الله عليه ) گويد:

وابشرك يا حارث ! لتعرفنى عند الممات و عند الصراط و عند الحوض ‍ و عند المقاسمه الحديث .(614)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

حد الحكمه الاعراض عن دار الفناء والتوله بدار البقاء ؛ حد حكمت و معنى حقيقى آن ، اعراض از سراى فانى و اشتياق به عالم بقاء است .

شرح

يعنى حكيم كسى است كه از همت بلند و روح بزرگ دنيا و لذات فانى آن را ناچيز داند و تمام توجهش به عالم بقاء باشد و شوق به وطن اصلى و سراى ابدى دائم او را به ياد آن عالم و به كار مناسب آن سراى جاويد بدارد تا به علم و عمل صالح و احسان و خدمت به خلق پردازد. چنان كه حكماء اغلب و خصوص حكيم قدوسى محقق طوسى چنين بود و عمرى همه را به علم و عمل و خدمت به خلق صرف مى كرد و مى فرمود:

لذات دنيوى همه هيچ است نزد من

در خاطر از تغير آن هيچ ترس نيست

روز تنعم و شب عيش و طرب مرا

همچون شب مطالعه و روز درس نيست (613)

از عهد حضرت على عليه السلام به محمد بن ابى بكر به هنگامى كه حكومت مصر را به او داد و از كلام آن حضرت در عهد اين است كه : چه كسى از عامل براى بهشت به بهشت نزديك تر است ، و چه كسى از عامل براى نار به نار نزديك تر است . تا اين كه فرمود: از آتشى بهراسيد كه تك آن بسيار عميق و آتش آن شديد و عذاب آن تازه است . (612)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: حق على العقل العمل للمعاد و الاستكثار من الزاد ؛ (610)خردمند را سزد كه در دنيا به كار آخرت پردازد و توشه و ذخيره براى آن جهان بسيار بردارد.

شرح

چون مرگ انسان يعنى انتقال و سفر او به جهان ديگر حتمى است ، پس ‍ عاقل غافل از اين معنى نباشد و دائم به فكر روز مراجعتش به وطن اصلى است كه آن جا ملك باقى و سرا ابدى است ؛ لذا به كار عمل و معرفت و عمل صالح و احسان به خلق كه ذخيره و توشه سفر آخرت است مى پردازد و در كلمه ديگر فرمودند: ثواب العلم يخلدك ولا يبلى و يبقك و لا يفنى ؛ لباس علم و تقوى هميشه نو و مخلد و ابدى است و كهنه نشود و در عالم بقا بر تن توست و هرگز فانى نگردد.

معاد آخرت :

آخرت : يعنى سراى ديگرى كه پس از مرگ بدان منزل مى رويم و آن جا را تمام انبياء و اولياء و حكماى الهى با دليل و برهان واضح بر خلق ثابت كرده اند و آيات قرآن و سخنان على عليه السلام در نهج البلاغه و ساير اخبار و ادله حكماى اسلام و غيره همه بر آن متفقند، انبياء و اولياء ديده اند و حكماى الهى و علماى ربانى به مقام علم اليقين و عين اليقين رسيده اند .(611)

حضرت وصى عليه السلام فرمود: اتقوا نارا حرها شديد و قعرها بعيد ؛ از آتشى بپرهيزيد كه گرمايش شديد و گودى آن زياد است . علت اين كه آتش آنجا چنين است ؛ زيرا، آتش آخرت عارى از ماده و احكام طبيعى آن است و آتش طبيعت عايق مادى دارد كه از آن جلوگيرى مى كند تا اين كه به اوصاف نار اخروى نرسد.(609)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

طوبى لمن احسن الى العباد و تزود للمعاد ؛ (607) خوشا بر حال آنان كه به بندگان خدا احسان كنند و به آن احسان زاد و توشه سفر آخرت مهيا گردانند.

در كلمه ديگر فرمود: نعم المعاد الاحسان الى العباد ؛ براى سفر آخرت احسان به خلق توشه اى نيكو است .

در كلمه ديگر فرمود:

الايثار افضل الاحسان ؛ بهترين احسان آن است كه انسان چيزى را كه خود بدان محتاج است به محتاجان بذل كند. و آنرا بر خود مقدم دارد مستعنى از شرح است .(608)

امام متقين ، قائد غر محجلين و اميرالمؤمنين ميفرمايد: اى بندگان خدا! از مرگ و نزول آن بترسيد و آماده شويد! زيرا مرگ امرى است بس عظيم ؛ چرا كه همراه مرگ يا شر ابدى است و يا خير ابدى . هيچ كس از شخص نيكوكار به بهشت ، و از بدكار به جهنم نزديك تر نيست . روح هيچ انسانى از بدنش ‍ جدا نمى شود، مگر آن كه خود مى داند به كجا مى رود؛ به سوى بهشت و يا به جهنم و آتش ؟ دشمن خداست و يا دوست او؟

اگر دوست خدا باشد، درهاى بهشت بر روى او گشوده مى شود و راهش ‍ براى او هموار مى گردد و به آنچه براى دوستانش ، از فراغت بال و خلاصى از هر گونه سخنى و رنج فراهم نموده است ، مى نگرد، و اگر دشمن خدا باشد، درهاى جهنم به روى او گشوده مى شود و راهش براى او هموار مى گردد و همه زشتيهاى آن را در برابر چشمان خود مى بيند. اى بندگان خدا! بدانيد كه در پشت اين روز، روز سخت و بزرگى است ؛ كه قعر آتش آن بس عميق و حرارت آن بسيار شديد و عذابش هميشه تازه و نازيانه هايش از آهن و نوشيدنى آن از خون چرك آلوده است . عذاب آن آرام نگيرد و ساكنان آن نميرند. خانه اى است كه رحمت خدا در آن ؛ جاى ندارد و هيچ دعايى در آن اجابت نشود.(606)

شخصى يهودى ، اميرالمؤمنين (ع ) را راجع به زندانى كه زندانى اش را به اطراف زمين گردانيد، مورد سوال قرار داد.

پس آن گاه حضرت فرمود: اى يهودى ! زندانى كه زندانى اش را به اطراف زمين سير داد، عبارت است از ماهى معروفى كه يونس عليه السلام در شكمش محبوس گشته بود تا اين كه يونس عليه السلام در دل تاريكى ها ندا در داد و گفت :

لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الظالمين

كه در اين هنگام خداوند دعايش را اجابت كرد و به ماهى فرمان داد تا او را از شكم خود بيرون افكند.سپس ماهى وى را بر ساحل دريا انداخت .(605)

صدوق به اسنادش (603)از اصبغ بن نباته نقل مى كند:

وقتى اميرالمؤمنين عليه السلام به خلافت نشست و مردم با او بيعت كردند، عمامه رسول خدا صلى الله عليه وآله را بر سر بست و برد آن حضرت را بر تن و نعلين ايشان را به پا كرد و شمشير پيامبر را بر كمر بست و به سوى مسجد روانه شد و بالاى منبر رفت و نشست و دستانش را بر هم گره زد و فرمود:

اى مردم ! پيش از اين كه مرا از دست بدهيد، از من بپرسيد! اين انبوه علم است و لعاب رسول خدا صلى الله عليه وآله كه به من تزريق كرده است ، بپرسيد، پس همانا نزد من علم اولين و آخرين است .

به خدا سوگند! اگر كرسى براى من گذاشته شود، بر آن مى نشينم و به اهل تورات با تورات شان فتوا مى دهم و تا آن جا كه تورات به نطق آيد و بگويد: راست مى گويد؛ با آن چه كه خدا در من نازل كرده فتوا داد. و به اهل انجيل به انجيل شان فتوا مى دهم تا اين كه انجيل به سخن آيد و بگويد: راست مى گويد و با آن چه در من نازل شده فتوا داد و به اهل قرآن با قرآن شان فتوا مى دهم تا اين كه انجيل به سخن آيد و بگويد: راست گفت و با آن چه در من نازل شده فتوا داد.

باز حضرت فرمود: پيش از اين كه از دستم بدهيد، بپرسيد!

اى اين هنگام مردى عصا به دست از گوشه مسجد برخاست و مردم را پامال كرد و جلو آمد تا به نزديكى آن حضرت رسيد و گفت : اى اميرالمؤمنين ! مرا بر عملى راهنمايى كن كه اگر انجام دهم ، از آتش نجات يابم .

حضرت به او فرمود: اى مرد! بشنو و بفهم و سپس يقين پيدا كن كه دنيا بر سه چيز استوار است : به عالم ناطقى كه به علمش عمل مى كند، و به ثروتمندى كه در مال خود نسبت به اهل دين بخل نمى ورزد و به فقير صابر. پس وقتى كه عالم ، علمش را پوشيده دارد و ثروتمند بخل ورزد و فقير صبر نكند، واى به حال دنيا! در اين هنگام است كه عارفان به خدا مى فهمند كه دنيا به ابتدايش برگشته است ؛ يعنى : كفر بعد از ايمان آغاز شده است .

اى سائل ! فريب زيادى مساجد و گردهمايى مردى كه جسدهاى شان مجتمع است و قلوبشان متفرق ، را نخور!

بعد به امام حسن عليه السلام فرمود: برخيز و به منبر برو و طورى سخن بگو كه قريش بعد از من به تو ايراد نگيرند: حسن بن على نتوانست نيكو سخن گويد.

امام حسن عليه السلام فرمود: اى پدر! چگونه به منبر بروم و سخن بگويم ، در حالى كه تو در ميان مجلس هستى و مى شنوى و مى بينى ؟!

على عليه السلام فرمود: پدر و مادرت فدايت ! خود را از تو پوشيده مى دارم و مى شنوم و مى بينم ، ولى تو مرا نمى بينى .

آنگاه امام حسن عليه السلام به منبر رفت و حمد و ثناى خدا را به شيوه بليغ و شريفى به جا آورد و درود مختصرى بر پيامبر فرستاد و شروع به سخن كرد و فرمود:

اى مردم ! از جدم رسول خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه فرمود:

من شهر علمم و على (ع ) دروازه آن است ؛ هر كس بخواهد وارد شهرى شود، بايد از دروازه آن وارد گردد.

سپس از منبر پايين آمد، اميرالمؤمنين او را در آغوش گرفت و به سينه چسباند.

بعد به امام حسين عليه السلام فرمود: پسر! برخيز و به منبر برو و طورى سخن بگو كه قريش بعد از من بر تو ايراد نگيرند و نگويند: حسين بن على عليه السلام چيزى نمى داند، و بايد سخنت ادامه سخن برادرت باشد.

امام حسين عليه السلام بالاى منبر رفت و حمد و ثناى خدا را به جا آورد و بر پيامبر درود مختصرى فرستاد و شروع به سخن كرد و فرمود:

اى مردم ! از رسول خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه فرمود: على (ع ) شهر هدايت است ؛ هر كس داخل آن شود، نجات مى يابد و هر كس از آن تخلف ورزد، هلاك مى گردد.

اميرالمؤمنين او را هم به سينه چسباند و بوسيد و فرمود: اى مردم ! شاهر باشيد كه اين دو فرزندان رسول خدا و امانتهاى او هستند كه به من سپرده و من هم به شما مى سپارم ، اى مردم ! رسول خدا صلى الله عليه وآله در مورد آنها از شما خواهد پرسيد. (604)

امام الكل فى الكل حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام در بيان سرى از اسرار تكوينى فرموده است : ليس شى ء تغيب ادناه الا و هو يبيض ، و ليس شى ء تطهر ادناه الا و هو يلد (601)هر جاندارى كه گوشهاى او بر آمده نيست ، تخم مى گذارد، و هر جاندارى كه گوشهاى او بر آمده است بچه مى زايد.(602)

در تفسير مجمع البيان طبرسى آمده است : يهودى از على بن ابى طالب عليه السلام از مدت ماندن ايشان (اصحاب كهف ) پرسيد، حضرت از آن چه در قرآن بود به وى خبر داد، يهودى گفت : ما در كتاب خويش سيصد سال مى يابيم .

حضرت عليه السلام فرمود: آن به سال هاى شمسى است و اين به سالهاى قمرى .

فخر رازى در تفسير مفاتيح الغيب خود گفت : برخى گفتند، مدت سيصد سال از سالهاى شمسى و سيصد و نه سال از سالهاى قمرى است و اين مورد اشكال است ؛ زيرا اين قول با حساب نمى سازد. (600)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: جسم را شش حال است : صحت ؛ مرض ؛ مرگ ؛ حيات ؛ خواب ؛ و بيدارى . و روح را نيز چنين است ؛ پس حياتش علم اوست ، و مرگش جهلش ، و مرضش شك است ، و صحتش يقين ، و خوابش ‍ غفلت اوست ، و بيدارى اش حفظ او.(599)

از اميرالمؤمنين (ع ) روايت است كه : آب باران قريب العهد به عرش است ، و در ابتداى ريزش باران در باران مى ايستاد كه سرو روى ايشان تر مى شد.

اين باران طاهر طهور و دواء و شفاء چون به زمين خاكى رسيده تيره مى گردد، و به پليد رسد پليد مى گردد، و رودها به فراخور گنجايش ‍ خودشان آب مى گيرند: انزل من اسماء فسالت اوديه بقدرها (رعد: 17) و رستنى ها از وى مى رويند و هو الذى انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات كل شى ء (انعام :99)و زمين مرده بدان زنده و سرسبز و خرم مى شود. والله انزل من السمآئ ماء فاحيا به الارض بعد موتها (نحل : 65) الم تر ان الله انزل من السماء ماء فتصبح الارض ‍ مخضره (حج : 63) همچنين است آب حيات علم كه از آسمان عالم آخرت فرو مى ريزد و ان الدار الاخره لهى الحيوان (عنكبوت : 64) با محل آن كه نفوس بشرى است .(598)

در غرر آمدى است كه على عليه السلام فرمود:

بر نفس خويش جاهل مباش ؛ چه چنين كسى بر هر چيزى جاهل است .(597)

بدان ، كسى كه خويش را در سفاهت نگاه دارد، ظالم ترين و جفاكارترين مردم است به خويشتن . احياى نفوس از مرگ و نيستى جهل و بيدار نمودن آنها از خواب غفلت و بى خبرى و خارج كردنشان از ظلمات بهتور، از شؤ ون سفراى الهى و پيروان آنان است .

خداوند - علت كلمته - مى فرمايد: يا ايها الذين اامنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم ؛ (593)و حضرت وصى ، امام على بن ابى طالب عليه السلام ، آل محمد صلى الله عليه وآله را وصف فرموده كه : آنان حيات و زندگى علم و مرگ و نيستى جهلند.(594)و علم حياب ارواح است ؛ همان طور كه آب ، حيات اشباح است . آيات و روايان در اين مرصد اءسنى و مقصد اهلى به ترتيب و نظم خاصى در جوامع روايى و صحف علمى ، بيش ‍ از آن است كه به شمارش آيد.

عالم ، اگر قدر علم بداند، از طور الهى اش خارج نشده ، از زى روحانى اش ‍ بيرون نرود، پس او در راه عيساى روح الله عليه السلام است ؛ يعنى در حقيقت مشهد و مشربش عيسوى است ، چرا كه عمل صالحش ، احياى مردگان است به اذن الله تعالى .

خوشم مى آيد نقل كلام شيخ اكبر، در فص عيسوى از كتاب فصوص الحكم و نيز سخن علامه قيصرى ، در شرحش . شيخ مى گويد:

و اما احياى معنوى ، به علم است ؛ پس اين ، حيات الهيه ذاتيه نوريه است كه خداوند درباره اش گويد: او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس .(595)بنابر اين ، هر كس كه نفسى مرده را به حيات علميه ، در مساءله اى خاص كه متعلق به علم الله باشد، حيات بخشد، او را زنده كردهاست ، و آن حيات ، براى او نورى خواهد بود كه به واسطه اش در ميان مردم يعنى در ميان اشكال و اشباهش در صورت راه برود.(596)

ارزش انسان به معارف است ، پس بهترين ظرفهاى علم - يعنى نفوس ‍ انسانى - آن ظرفى است كه گنجايش آن بيشتر است ، چنان كه به شاگرد نامدارش كميل - رضوان الله تعالى عليه - فرمود: يا كميل ! ان هذه اوعيه ، فخيرها اوعاها ؛ يعنى اى كميل ! اين دلها ظرفها هستند، پس ‍ بهترين آنها آن دلى است كه ظرفيت و گنجايش او بيشتر است .(592)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

اسعد الناس العقل ؛

خردمند و عاقل با سعادت ترين مردم عالم است

شرح

عاقل آن كس است كه در طلب علم و ايمان و معرفت خداست ، در مقام عقل نظرى و به كار تزكيه و تربيت و تهذيب نفس است در عقل عملى و در تكميل قوه دانش و كنش خود تا آن جا كه بتواند سعى مى كند و چنين كش ‍ به مراتب كمال سعادت البته خواهد رسيد و در دنيا و عقبى مسعود و محبوب است و به عكس فرمود:

الجاهل اشقى الناس ؛ مرد نادان ، محروم ترين خلق است . (591)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

لا يكون العالم عالما حتى يحسد من فوقه ، و لا يحتقر من دونه ، و لا ياءخذ عن علمه شيئا من حطام الدنيا ؛ (589)عالم را نبايد عالم حقيقى دانست ، الا آن كس كه بر مافوق خود در علم حسد نبرد، و به مادون خود از تكبر و نخوت اهانت نكند، و از علم خود اخذ مال دنيا نكند و علم و دين را به حطام دنيا نفروشد.(590)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

يكرم العلم لعلمه والكبير لسته ، و ذوالمعروف ، والسلطان لسلطانه ؛ (587)عالم را بايد براى علمش اكرام كنند، و پيران تجربه آموخته را براى كثرت سن (و تجارب او) و نيكوكاران و خيرخواهان بشر را براى خبر و احسان ، و سلاطين را براى سلطنت .

يعنى هر كس را بر آن جهت حسن و خوبى كه داراست بايد گرامى و محترم داشت .

علماء را براى علم و دانش كه علمشان چراغ هدايت خلق است ، پيران را براى استفاده از تجارب به واسطه طول عمرشان ، و خيرخواهان و اهل احسان را براى احسان شان ، سلاطين را براى سلطنت ؛ يعنى براى حسن انتظام و عدالت و رفع ظلم و آزار از مظلومان كه لازمه وجود سلطان است بايد محترم و بزرگ دانست .خلاصه يعنى در هر كس جهت كمالى وجود دارد بايد بر آن جهت كمال او را گرامى داشت .(588)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

ينبغى للعاقل ان يحترس من سكر المال و سكر القدره و سكر العلم و سكر المدح و سكر الشباب فان لكل ذالك ريحا تسلب العقل و تستخف الوقار ؛ (584)سزاوار است عاقل احتراز كند از مستى علم و دانش و مستى مدح و ثناى مردم و مستى و غرور جوانى كه تمام اينها را بوى ناخوش و عفنى است كه عقل انسان را زائل مى كند ادب و وقار انسانيت را سبك و خفيف مى سازد.

يعنى مال و جاه و علم و مدح مردم و دوران جوانى ، همه مانند شراب انسان را مست مى كند و عقل را فاسد مى گرداند و ادب را زائل مى كند، بايد انسان عاقل از سكر و مستى اين امور دنيوى خود را حفظ كند و مست دنيا و مغرور علم و جاه و جلال دنيا نشود، و الا از درگاه خدا به خطاب : لابقربوا الصلوه و انتم سكارى (585)دورى مى سود و اگر مست نشد و عقل و دين را با وجود مال و جلال و علم و غيره حفظ كرد، از اين امور در زندگانى دنيا و آخرت بهره مند خواهد گشت .(586)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من جهل علما عاداه ؛ (582)

هر كه علمى را نداند دشمن آن علم است .

نمانند مكتب معاويه و تهافت الفلاسفه نويسان كه به على عليه السلام و شيعيانش حكماى الهى ، جاهل و دشمنند.(583)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

الحكمه روضه العقلاء ؛ (580)

كلام حكمت و علم و معرفت الله نافغ و بوستان خردمندان عالم است .(581)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

اسعد الناس العاقل ؛ (578)

عاقل ، با سعادت ترين مردم است .(579)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: جالس العلماء تسعد؛ (576)

با علماء بنشين تا به سعادت رسى .(577)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

لن يحرز العلم الا من يطيل درسه ؛ (574)

هرگز به حد كمال علمى نمى رسد مگر كسى كه طول مدت به كار آن علم پردازد و ادامه فكر و نظر و بحث در آن علم دهد.(575)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

جالس الحكماء يكمل عقلك و تشرف نفسك و ينتف (عنك ) جهلك ؛ با حكماء بنشين تا عقل تو كامل و نفست شريف و جهل و نادانى ات بر طرف شود.

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: الكتب بساتين العلماء؛ (572)

كتب علم ، باغ و بستان دانشمندان است .(573)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

العلم حياه والجهل موت ؛

علم ، زنده ابد شدن و جهل ، مرگ دايم يافتن است .

آب حيات كه در ظلمات است ، كنايه از علم است كه در نفس پنهان است ، كسى زنده ابد نشود جز به علم و حكمت و معرفت الهى .(571)

حضرت وصى ، امام عالى اعلى ، على عليه السلام به شاگرد كاملش كميل ، در نهج البلاغه آمده است : يحفظ الله بهم حججه و بيناته حتى يودعوها نظراءهم و يزرعوها فى قلوب اشباههم .

مفاد كلام كامل امام در عبارت مذكور اين است كه علما زارع اند و قلوب مستعده مزرعه و علوم معارف بذرند.

آرى ! استاد كشاورز روحانى است كه بذرهاى معارف را در مزرعه قلوب قابل و لايق مى افشاند.

اين بذرها هر يك ريشه مى دواند و شجره طيبه اى مى شود كه همواره ميوه مى دهد و نفوس مستعده براى هميشه از آن بهره مندند.

قوله سبحانه : الم تركيف ضرب الله مثلا كلمه طيبه كشجره طيبه اصلها ثابت و فرعها فى السماء، تاءتى اكلها كل حين باذن ربها و يضرب اله الامثال للناس لعلهم ينذكرون .(569)

چنان كه آثار اين گونه بذرها را در متاءله سبزوارى - از شاگردهايى كه تربيت كرده است ، و كتب و رسائلى كه تصنيف فرموده است - مشاهده مى فرماييد، و ديگران هم در قرون آتى مشاهده خواهند فرمود: بلكه :

سالها عشاق ، خاكم را زيارتگه كنند

چون كه من روزى طواف كوى جانان كرده ام (570)

شيخ صدوق در مجلس شصت و يكم امالى به اسنادش از امام اميرالمؤمنين على عليه السلام روايت كرده است كه :

قال : قال رسول الله صلى الله عليه وآله : انا مدينه الحكمه و هى الجنه وانت يا على ! بابها، فكيف يهترى المهترى الى الجنه و لايهترى اليها الا من بابها؟

در اين حديث تاءمل بفرما كه حكمت بهشت است ، آرى ؟ و هم العزيز الحكيم ، پس والقرآن الحكيم .

هيچ موجودى ابا ندارد كه معلوم انسان واقع شود. به هر چه رو آوريد، تسليم شما هستند و هيچ كلمه وجودى از آب و خاك و معدن و گياه و حيوان و آسمان و ملك و فلك ، ابا از فهم انسان بدانها بدارند و شما مى توانيد وجود هر موجودى را بفهميد و به تار و پود آن دست يابيد؛ اين از ناحيه موجودات . از طرفى ديگر جنابعالى هم حد يقف نداريد و اين كه انسان حد يقف ندارد به نحو احسن در نهج البلاغه ، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بيان فرموده است : كل وعاء يضيق بما جعل فيه الا وعاء العلم فانه يتسع به ؛ (567)هر ظرفى داراى گنجايش و ظرفيت محدودى است كه با ريختن مظروف و چيزى در آن ؛ ظرفيت و گنجايش آن كم مى شود، مگر ظرف علم (كه عبارت است از نفس ناطقه و جان انسان ) هر چه علم در آن قرار گيرد، گنجايش آن بيشتر مى شود؛ اشتها و آمادگى نفس ‍ ناطقه ، افزايش مى يابد.

برگرديم به حرف فارابى كه فرمود: هيچ موجودى از معلوم شدن ابا ندارد و انسان حد يقف ندارد، بنابراين او تو حركت و از خدا بركت ! (568)

كتاب به معنى سفره غذاهاى معنوى انسانها و به خصوص نسل جوان اجتماع است . لاجرم كتاب بايد انسان ساز بوده و در تشكيل مدينه فاضله نقش داشته باشد؛ و غرض و ايده نويسنده كتاب ، نشر بذر معارف در نفوس ‍ مستعد باشد.

امام اميرالمؤمنين على عليه السلام دانشمندان را به زارع تشبيه فرموده است ، و دلهاى پذيراى معارف را به مزرعه ، چنان كه در نهج البلاغه فرموده است :

يحفظ الله تهم حججه وبيناته حتى يودعوها نظرائهم و يزرعوها فى قلوب اشباههم .(566)

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: من ساوى يؤ ماه فهو مغبون ؛ (564)كسى كه دو روزش يكسان باشد، مغبون است .

يعنى ضرر معنوى كرده است . جوانى كه ديروز و امروزش در سرمايه علوم و معارف يكسان باشد، خودش را ارزان فروخته است ، تا چه رسد كه خداى ناخواسته به قهقرا برد، يعنى امروزش بدتر از ديروزش باشد، اين ديگر بدا به حالش ! (565)

جناب اميرالمؤمنين حضرت وصى عليه السلام در نهج البلاغه مى گويد: كه و يزرعوها فى قلوب اشباههم (562)اميرالمؤمنين على (ع ) علما را زارع و كشاورز معرفى فرمود كه بذرهاى معارف را در مزرعه ها - كه جان نفوس ‍ مستعد، مزرعه اين كشاورزان است - در اين مزرعه ها پاشيدند، يكى پس از ديگرى دين خدا را به قلمشان به زبان و تدريس و تربيت و تاءديبشان حفظ كرده اند .(563)

كلمه حكمت دويست و پنجم نهج البلاغه از برهان المتاءلهين اميرالمؤمنين على عليه السلام چنين است :

كل وعاء يضيق بما جعل فيه الا وعاء العلم فانه يتسع به ؛ هر ظرف جسمانى به آنچه كه در آن نهاده شد گنجايش آن تنگ مى شود، مگر ظرف علم كه گنجايش آن بيشتر مى گردد.(561)

در كافى از على عليه السلام در ذيل خطبه دويست و هشتم نهج البلاغه است : و در هر روز و شب ، يك بار رسول خدا عليه السلام وارد مى شدم و ايشان با من خلوت مى كرد و هر چه مى كرد من نيز بودم و اصحاب رسول عليه السلام مى دانند كه بيش از آن كه من به خانه حضرت روم ، او به خانه من مى آيد و بعضى اوقات كه بر او وارد مى شدم در خانه با من خلوت مى كند، نه فاطمه و نه احدى را فرزندانم را بيرون نمى كرد.و چون پرسش ‍ مى كردم جواب مى داد و چون سكوت مى كردم و مسائلم پايان مى يافت ، ايشان شروع به سخن مى كرد، و هيچ آيه اى بر رسول خدا نازل نشد جز آنكه آنرا بر من قرائت مى كرد و بر من املا مى فرمود و من با خط خود مى نوشتم و تاءويل و تفسير و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و خاص و عامش را به من مى آموخت . برايم از خداوند در خواست نمود كه در فهم و حفظ آن موفق شوم ، لذا هيچ آيه اى را از كتاب خدا و هيچ علمى را كه بر من املا فرمود و من نوشتم ، از زمانى كه برايم دعا فرمود فراموش نكرده ام و او (در آموختن من ) هيچ چيزى را كه خداوند بدو آموخته بود از حلال و حرام و امر و نهى ، كان اءو يكون ، و هيچ كتابى كه پيش از او نازل شده ، از طاعت و معصيت ، ترك نكرد، جز آن كه آن را به من آموخت و من حفظش كردم ؛ پس ‍ حتى يك حرف از آن را نيز فراموش نكردم . دستش را بر سينه ام نهاد و از خداوند درخواست نمود كه قلبم مملو از علم و حكمت و نور شود.

من خطاب به ايشان عرض كردم : اى رسول خدا! پدر و مادرم به فدايت ! از زمانى كه مرا دعا فرموده ايد، چيزى را فراموش نكرده و چيزى بر من فوت نشده است . آيا به نظر شما از اين پس من چيزى را فراموش خواهم كرد؟

پيامبر صلى الله عليه وآله فرمود: خير! نه تو بيم فراموشى خواهم داشت و نه جهل ! (560)

در ميان جميع صحابه رسول الله صلى الله عليه وآله از كسى جز اميرالمؤمنين على عليه السلام در بيان معرف حقه الهى صاحب اين همه گفتار بدين صورت كه نهج البلاغه نمونه بارز آن است نقل نشده است واحدى نشان نداده است .(559)

يكى از خطبه هاى حضرت على عليه السلام است : اكنون كه در فراخى بقا هستيد (كنايه از اين كه زنده ايد) و نامه هاى اعمال گسترده است و پيچيده نشده ، و توبه پهن است و در آن بسته نشد (كنايه از اين كه هنوز اجل شما فرا نرسيده ) و آن كه از حق تعالى و فرمان او پشت كرده و خوانده مى شود كه برگرد و به سوى ما بيا، و آن كه بد كرده است اميدوارى به او داده شد كه اگر دست از بدى بردارد و به خوبى گرايد و تدارك كند از او پذيرفته است و عاقبت به خير خواهد بود، پس كار كنيد و تلافى گذشته نماييد، پيش از آن كه مرگ گريبان شما را بگيرد و چراغ عمل خاموش گردد و طناب عمر بريده شود و وقت به سر آيد و فرصت از دست رود و در توبه بسته شود، و فرشتگان اعمال دست از كار بكشند و به آسمان برشوند (كنايه از اين كه تن به كار دهيد پيش از آن كه عمر به سرآيد و مرگ به در آيد) و بايد بگيرد از زنده براى مرده (يعنى تا زنده است كارى كند كه پس از مردن او را به كار آيد) و از دنياى فانى براى سراى جاودانى ، يا از بدن فانى براى روح باقى ، و از رونده و گذرنده براى دائم هميشگى (يعنى از دنيا براى عقبى با از تن براى جان ) .

مردى كه از خدا بترسد و حال آن كه تا هنگام اجل فرصت دارد و عمل او مرد نظر است (يعنى تا زنده است به عمل كوشد و براى روز تنگدستى خويش كارى كند) مردى كه چارپاى سركش نفس را لگام زده و مهار كرده ، پس به لگامش وى را از معاصى باز مى دارد و به مهارش به سوى طاعت خدا مى كشاند.(558)

يكى از سخنان شيرينى كه استاد عزيز ما حضرت آيت الله علامه بزرگوار جناب حاج ميرزا مهدى الهى قمشه اى رضى الله عنه بسيار آن را به زبان مى آورد، اين بود كه : برويم در بهشت و نهج البلاغه را خدمت اميرالمؤمنين در بهشت بخوانيم و ببينيم آقا چه فرموده اند و در ارتباط با نظام خلقت هستى چه مى فرمايند.(557)

اينجا قهرا سوالى مى شود كه چرا اميرالمؤمنين عليه السلام در خطب و مواعظ به اصطلاح اهل علم و حكمت سخن فرموده ، با اين كه روش انبيا و اولياء بر اين است كه به زبان ساده كه همه مردم بهره مند شوند سخن برانند. چون اگر بنا بود انبياء مانند حكما و علما به اصطلاحات علمى مطالبى بيان كنند البته مطالب حقه مستور مى ماند و شايع نمى گرديد.

چنان كه حكماى يونان بسيار موحد بودند، مع ذالك نتوانستند اهل يونان را از بت پرستى نجات دهند. تا زمانى كه حضرت عيسى عليه السلام مبعوث به رسالت شد و او تمام روم و يونان و مصر را موحد نمود؛ چون زبان حضرت عيسى زبان عوام فهم بود و به زبان خودشان براى آنها ثابت كرد كه بت پرستى غلط است ، اما افلاطون و ارسطو به ادله عقليه و برهان فلسفى مى خواستند ثابت كنند، مردم دليل فلسفه نمى فهمند.

در جواب اين سوال بايئ گفت : مجهولات بر دو قسم است : يك وقت حقيقت يك مطلبى بر شخصى مجهول است . يك وقت حقيقت معلوم است ليكن اسم آن معلوم نيست . علم فلسفه يا علم فقه نظير علم نجارى و بنايى است .

همين طور كه نجار و بناى ماهر بين خودشان يك اصطلاحاتى دارند كه شخص خارج ملتفت نمى شود، مثلا تخته نازكى كه پايين درها قرار مى دهند به جاى شيشه كه بالاى در است مى گويند: تنكه و دو تخته پهن كه اين طرف و آن طرف هر لنگه درى است با هو مى گويند، همچنين بنا مى گويد: پكفته ، اسپر، قناس ، آماده ، كشته ، كلوئى ، مجردى ، يا آهن سازها مى گويند: واريخته ، شيروانى ، سگ دست ، خرپا، مترى ، حمال .

اينها يك مطالبى نيست كه ديگران حقيقت معنايش را ندانند بلكه نمى دانند اين اسم از براى اين معنى است . آن تخته نازك زير شيشه را همه روز در خانه مى بينند ولى نمى دانند اسمش تنكه است يا آن تخته ديگر اسمش باهو است . سقفهايى كه با آهن درست مى كنند همه ديده اند كه بعضى خرپشته است وسطش برآمدگى دارد و اطرافش سرازير است و اندى سراشيب مانند سباطها، اولى شيروانى است ، دويمى واريخته .

پس همه معنى را فهميده اند فقط اسمش را نمى دانسته اند، حكما و علما هم همين طور، گاهى الفاظى استعمال مى كنند كه وقتى عارى از اصطلاح مى شنود مثل علت و معلول و ناسوت و ملكوت و جبروت ، واجب ، ممكن ، ممتنع ، وجود و ماهيت گمان مى كند چيزهايى است كه اصلا قابل فهم نيست .

گويند بى جهت اين حرفها را مى زند. ولى اين طور نيست ، معنى واجب و ممكن و وجود و ماهيت را تمام مردم فهميده اند و از بچگى در خاطره شان هست ؛ منتها اسمش را نمى دانند. فى الجمله تنبيهى كافى است براى اين كه مطلب را ملتفت شوند. مثلا فعلا جوانها با هوش شده اند، مثل سابق نيست كه تا به آنها بگويى ساز بد است قبول كنند، بلكه مى پرسند به چه جهت اين كارها بد است ؟ انسان پاى ساز بنشيند، صداى خوش از آن بيرون بيايد و انسان لذت ببرد چه بدى دارد؟ همين كه مى پرسد چرا؟ علت آن را مى پرسد، پس اين جوان معنى علت و معلول را فهميده و دانسته بدى ساز معلول است و يك علتى مى خواهد، ولو اسم علت و معلول را نداند. مثل ما كه اسم باهو و تنكه را نمى دانيم و همچنين به يك خانم متمدن كه بگويى زن نبايد بدون اذن شوهر از خانه بيرون بيايد كه در هر قدمى ملائكه او را لعنت مى كند، يا فلان طور جوراب و فلان كفش را نبايد بپوشد. فورا مى گويد چرا و براى چه ؟ پس معلوم مى شود اين خانم هم معنى علت را فهميده است . بايد در جواب گفت : علت اين امور آن است كه خاتم انبيا كه مطلع بر مصالح و مفاسد امور است كه خاتم انبيا و مى دانسته چه كار مضر بوده است - مانند طبيب حاذق - از اين كارها منع كرده و نبايد علت منع او را پرسيد.همچنانكه وقتى نزد طبيب مى روى و نسخه مى گيرى علت آن را نمى پرسى كه مرض من چيست و به چه جهت اين دوا را دادى ؟

در معنى واجب و ممكن و ممنتع نيز همين طور است . به طفل اگر بگويى اين كفش را كه كوچك تر از پاى تست بپوش ، مى گويد نمى شود. همين معناى ممتنع الوجود است ، ما هم مى گوييم براى دنيا خدا واجب الوجود است و همين طور كه رفتن پاى طفل در كفش تنگ محال است ، همين طور بودن خداى ديگرى در عالم محال است .

اميرالمؤمنين عليه السلام گرچه به روش حكماء استدلال مى فرمايد، وليكن به زبانى است كه هم حكيم و فيلسوف از آن مطلب مى فهمد و استفاده مى كند و هم آن عربهايى كه پاى منبر نشسته بودند شيفته مى شده و از آن استفاده مى كرده و غالبا مى نوشته اند.

چه طور، كيف تمتم صفات مستقره را مى گويند كه لا يقتضى قسمه و لا نسبه لذاته مثلا سفيدى صفت ديوار است كيفى است از كيفيات ، سردى صفت آب است ، اعتدال قامت صفت سرو است ، طول قامت و خوش ‍ رويى و وجاهت كه از صفات انسان است ؛ اينها تمام كيف هستند.

حضرت اميرالمؤمنين (ع ) مى فرمايد: هر كس يكى از اين صفات را براى خدا ثابت كند، مثل اين كه صاحبان ملل فاسده گفته اند: خداى ما به صورت بتى است مثل اعراب و هندوها، يا مثل مجسمه و حنابله كه گفته اند: خداى ما به صورت جوان خوشگلى است ، يا آن كه نور است ، يا مثل اشاعره كه قائل شده اند به قدماى ثمانيه ، تمام اينها سبب مى شود كه انسان موحد نباشد.

موحد آن است كه هيچ از اين صفات را براى حق ثابت نكند و بگويد:

خداوند بالا و پستى تويى

ندانم چه اى آنچه هستى تويى

به هستيش بايد كه خستو شوى

زگفتار بيكار يكسو شوى

دليل اين است كه موحد نيست ، اين كه صفت غير از موصوف است . ايمان غير از خود مؤمن است ، عدالت غير از خود عادل است . شخصى مؤمن نيست مى آيد دليل مى شنود و مؤمن مى گردد. فاسق موعظه مى شنود، گفت و گوى بهشت و جهنم به گوشش مى رسد، عادل مى شود و توبه مى كند. اگر خداوند هم اين طور صفت داشته باشد آن وقت مركب مى شود از ذاتى و صفتى .(556)

نخستين كسى كه جامع كلمات قصار امام اميرالمؤمنين على عليه السلام است ، ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ صاحب بيان و تبيين متوفى 255 ه .ق است .

جاحظ صد كلمه از كلمات قصار امام اميرالمؤمنين على (ع ) را انتخاب كرده است ، و آن را مطلوب كل طالب من كلام اميرالمؤمنين على بن ابى طالب ناميده است . و در وصف آن گفته است :

كل كلمه منها تفى بالف من محاسن كلام العرب ؛ يعنى هر كلمه آن وافى به هزار كلام نيكوى عرب است .(555)

آقا جرجى زيدان در تاريخ تمدن اسلام يك لطفى ! فرموده كه بله : خطبه هاى نهج البلاغه از اميرالمؤمنين نيست ، اينها را سيد رضى انشاء كرده و به ايشان نسبت داده است . كه حرفش نماند، خوب ، آقاى جرجى زيدان ! آقاى عزيز! كسى كه چنين ذهنى داشته باشد، اين حرف خودش را چرا به ديگرى نسبت بدهد؟ آدم دو بيت شعر مى گويد، چه قدر مى بالد و چه كار مى كند! به هر حال اين حرف جرجى زيدان ايجاب كرد كه بنده به دنبال استاد نهج البلاغه بگردم ، همه را از ماخذى پيدا كنم كه پيش از سيد رضى باشد. در اين كار خيلى زحمت كشيدم ، تا الان حدود دوسوم اسناد نهج البلاغه را جمع آورى كرده ام .

از كسانى كه پيش از سيد رضى بوده اند، از ماخذ، از كتابها، از جوامع روايى كه هنوز سير رضى به دنيا نيامده بود، پدرش و جدش هم به دنيا نيامده بودند، كه آقاى جرجى نگويد كه اينها را آقاى شريف رضى انشاء كرده و به ايشان نسبت داده است . حالا ما زبان طعن و دشنام نداديم و غلط هم هست كه آدم به مردم اهانت كند، اما شايد ديگرى به آقاى جرجى زيدان بگويد: شما تاريختان را بنويسيد، چه كار داريد به اين حرفها.

يكى از كارهاى ما راجع به نهج البلاغه است و اين كارها را كرده ام و ماخذش را به دست آورده ام . و كار ديگرى كه بنده انجام داده ام ، اين است كه نهج البلاغه را از اول تا آخر از روى نسخه هايى كه داشتم ، در مقايسه با نسخه هايى كه به يك واسطه از خط جناب سير رضى نوشته شده است ، تصحيح كرده ام .(554)

مرحوم آخوند ملاصدرا در شرح اصول كافى مى گويد: بارالها! توفيق فهم اين روايات را به ما محبت فرما. اين ملاصدرا است . ملاصدراها خيلى بايد افتخار كنند كه به زبان منطق وحى ، به زبان اميرالمؤمنين آگاهى پيدا كنند اينها را اميرالمؤمنين ارتجالا بيان فرموده اند، در عين حال كسى نشنيده و احدى حكايت نكرده است كه كسى به اين پايه و بدين عظمت حرف بزند.(553)

در ميان ائمه اطهار عليه السلام ، جناب اميرالمؤمنين زبان خاصى دارد، به طورى كه اگر مسى در روايات كار كشته و رحمت كشيده باشد، حتى اگر سند روايى را نگاه نكند، به متن روايت كه نگاه كند، مى فهمد كه اين زبان ، زبان اميرالمؤمنين است . بنده خودم كه داشتم كافى را اعراب گذارى مى كردم وقتى مى رسيدم به گفتار اميرالمؤمنين (ع ) مى ديدم طورى ديگر است .

چه بسا بارها پيش آمد كه هنوز به سند روايت مراجعه نكرده ، روايت را مى خوانديم ، مى ديديم كه بوى گفتار اميرالمؤمنين را مى دهد، وقتى مى گشتيم و سند را نگاه مى كرديم ، با تعجب مى ديديم گفتار اميرالمؤمنين است .(552)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

الاشتغال بتهذيب النفس اصلح ؛

صالح ترين و بهترين كار در عالم به تهذيب نفس ناطقه پرداختن است .(551)

بخش پنجم : نهج البلاغه تجليگاه كلام و بيان اميرالمؤمنين (ع )

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

طوبى لمن كابد هواه وكذب مناه و رمى غرضا و احرز عوضا ؛

خوشا بر حال آن كه با هواى نفس بجنگد و آمال و آرزوهاى موهوم دنيا را تكذيب كند و متاع فانى ناچيز عالم ماده را از نظر بيفكند تا در عوض لذاتى كه از قوه ادراك برتر است درنيابد.

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

نزه نفسك عن دنس اللذات و تبعات الشهوات ؛ (549)

نفس خود را از آلايش لذات حيوانى منزه ساز و از عاقبت بد شهوت پرستى بپرهيز.

شرح نفس ناطقه را از اعمال حيوانى كه موجب انس و ناپاكى اوست منزه ساز كه آن لذات سبب حرمان از لذات روحانى است و نيز از عاقبت زشت و رسوايى و زيان كارى شهوترانى بپرهيز و نفس قدسى را از عادات و تخيلات زشت حفظ كن .

در كله ديگر فرمود:

اصل گمراهى اطاعت از شهدت نفس ، و مبدا هر سعادت مخالفت هواى نفس است . (550)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

للمؤمنين من ثلاث ساهات فساعه يناجى فيها ربه ، و ساعه يحاسب فيها نفسه و ساعه يخلى بين نفسه و ادنيا فيما يحل و يجمل ؛ (547)

مؤمنان حقيقى ساعات عمرشان را بر سه قسم كنند:

يك ساعت به مناجات با خداى خود خلوت مى كنند و يك ساعت به محاسبه نفس خود مى پردازند، و يك ساعت نفس را با لذتهاى حلال نيكو وا مى گذارند.(548)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

خير الناس من طهر نفسه من الشهوات ؛ (545)

بهترين مردم كسى است كه نفس خود را از شهوات حيوانى پاك دارد.(546)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود،

قلوب العباد الطاهره مواضع نظر الله سبحانه فمن طهر قلبه نظر اليه ؛ (543)

دلهاى پاك بندگان خدا محل نظر و عنايت خواست ، پس هر كس دل را پاك از هوا كرد، خدا به او نظر افكند.(544)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

طوبى لمن عصى فرعون هواه و اطاع موسى تقواه او عقله ؛

خوشا بر آن كس كه با فرعون هواى نفس خود مخالفت كند و موساى عقل و تقواى خود را اطاعت كند.

شرح حضرت اشاره فرموده كه هر كس را در باطن و در عالم صغير موسى و فرعونى است و اگر بخواهد مقام كمال موسوى را دريابد با فرعون نفس خود بين مخالفت كند و گرنه چون فرعون غرق درياى هلاك شود و اگر اطاعت موساى عقل و ايمان كند، كانند موسى به تحيت حضرت حق كه سلام على موسى و هرون فرمود و از مؤمنان خاصش خواند كه انهما من عبادنا المؤمنين (541)سرافراز گردد و در آسمانهاى عوالم عقلى با موسى هم پرواز شود، پس خوشا به حال آن كه شر فرعون نفس و مطيع موساى عقل است .(542)