معاویه به دنبال اعلام این سیاست، نه تنها تعدیلی در روش خود به عمل نیاورد، بلکه بیش از پیش بر شدت عمل و جنایات خود افزود.

او بدعت اهانت به ساحت مقدس امیرمؤمنان «ع» را بیش از گذشته رواج داد، عرصه زندگی را بر شیعیان و یاران بزرگ و وفادار علی «ع» فوق‌العاده تنگ ساخت، شخصیت بزرگی همچون «حجر بن عدی» و عده‌ای دیگر از رجال بزرگ اسلام را به قتل رسانید و بقیه شیعیان زندانی یا متواری شدند و دور از خانه و کاشانه خود در محیط فشار و خفقان بسر می‌بردند.

معاویه نه تنها ماده مربوط به حفظ احترام علی «ع» و پیروان آنحضرت را، نقض کرد، بلکه در مورد خراج «دارابگرد» نیز طبق پیمان رفتار ننمود «طبری» در این‌باره می‌نویسد: «اهل بصره خراج دارابگرد را ندادند و گفتند: مال ما است» [67] .

………………..

«ابن‌اثیر» می‌نویسد:

«اهل بصره از دادن خراج دارابگرد امتناع ورزید و این کار را به دستور معاویه انجام دادند! [68] .

بنابراین اگر در این‌باره باید کسی استیضاح شود، معاویه است نه حسن بن علی «ع»!

با این حال جای بسیار تأسف است که نویسندگان پرمدعا، این اعمال ننگین معاویه را نادیده گرفته، از روش انسانی امام «ع» انتقاد کنند، در حالی که اگر امام حسن «ع» همه اموال بیت المال را در اختیار می‌گرفت و به مصرفش می‌رسانید هیچ جای اشکال نبود.

این خرده‌گیریها در بعضی از «دائرة المعارف»های بزرگ و پرطمطراق که با آب و تاب تمام به عنوان منبع تحقیق و محصول زحمت دهها دانشمند و محقق و نویسنده، از طرف خاورشناسان عرضه می‌شود با زننده‌ترین وجهی به چشم می‌خورد.

این خاورشناسان حتی پس از سیزده قرن،

می‌کوشند معاویه را از جرم مسموم کردن امام مجتبی (ع) تبرئه نموده لکه‌های جنایات او را شستشو کنند.

و با آنکه دانشمندان و مورخان بزرگی مثل: سیوطی [69] ابن‌جوزی [70] ابوالفرج اصفهانی [71] صریحا نوشته‌اند که حسن بن علی «ع» به دستور معاویه مسموم و شهید شد، اینان ادعا می‌کنند که حسن بن علی «ع» در اثر ابتلا به (ذات الریه) از دنیا رفت!! و اکاذیبی از این قبیل!

پس از انعقاد پیمان صلح، طرفین همراه قوای خود وارد کوفه شدند و در مسجد بزرگ این شهر گرد آمدند. مردم انتظار داشتند مواد پیمان، طی سخنرانیهائی از ناحیه رهبران دو طرف، در حضور مردم، تأیید شود تا جای

هیچ گونه شک و تردیدی در اجرای آن باقی نماند.

این انتظار بیجا نبود، ایراد سخنرانی جزو برنامه صلح بود، لذا معاویه بر فراز منبر نشست وخطبه‌ای خواند و طی آن چنین گفت:

«من بخاطر این با شما نجنگیدم که نماز و حج بجا آورده و زکوة بپردازید چون می‌دانم که اینها را انجام می‌دهید؛ بلکه برای این با شما جنگیدم که شما را مطیع خود ساخته و بر شما حکومت کنم»!

آنگاه گفت: آگاه باشید که هر شرط و پیمانی که با حسن بن علی (ع) بسته‌ام زیر پاهای من است، و هیچ گونه ارزشی ندارد» [66] .

بدین ترتیب، معاویه تمام تعهدات خود را زیر پا گذاشت و پیمان صلح را آشکارا نقض نمود.

چنانکه در بحث پیش گفتیم، یکی از مواد صلحنامه این بود که معاویه مبلغ پنج میلیون درهم را که در بیت المال کوفه موجود بود، از حضرت مجتبی (ع) نگیرد و این مبلغ از تسلیم حکومت مستثنی شود.

این ماده از قرارداد، دستاویز برخی از نویسندگان جهت انتقاد از روش امام مجتبی (ع) واقع شده و با جمله‌های زننده، این معنی را بزرگ جلوه داده نسبت‌های ناروا و بی‌اساس به آنحضرت داده‌اند.

یکی از نویسندگان عرب معاصر پس از بیان مطالب بی‌اساس در مورد خودداری امام حسن (ع) از برخورد نظامی‌با معاویه، چنین می‌نویسد:

«معاویه تعهد کرد که هر سال یک میلیون درهم

از بیت المال، به حسن ابن علی (ع) بدهد، و نیز خراج دو منطقه از مناطق ایران را باو واگذار کرد تا به وسیله نمایندگان خود آنرا جمع‌آوری و وصول کند… حسن بن علی (ع) وقتیکه بسوی مدینه حرکت کرد در حدود پنج میلیون درهم با خود همراه برد معاویه نیز در مورد پرداخت یک میلیون درهم، به تعهد خود عمل کرد. [65] .

این مطلب از چند جهت قابل بحث و گفتگو است و با حقایق تاریخی سازگار نمیباشد.

اولا امام مجتبی (ع) چه بعقیده ما که از طرف خدا و بوسیله امیرمؤمنان «ع» به امامت تعیین شده بود و چه به حکم بیعت مردم با آن حضرت، پس از شهادت پدر ارجمندش، خلیفه و زمامدار قانونی و واقعی مسلمانان بود بنابراین اگر مبلغی از همان اموال را به منظور مصرف در موارد قانونی و شرعی آن، استثنا کند چه اشکال دارد؟

ثانیا مورخان، نامی‌از یک میلیون درهم (غیر از خراج دارابگرد) که طبق ادعای نویسنده مزبور قرار بود

معاویه بپردازد، نبرده‌اند.

ثالثا خراج «دارابگرد» (که نویسنده آن را ضرب در دو کرده و نام دو منطقه یاد نموده) طبق قرارداد، میبایست در میان بازماندگان شهیدان جنگ جمل و صفین که در رکاب امیرمؤمنان «ع» به شهادت رسیده بودند، تقسیم شود و ارتباطی به خود آن حضرت نداشت (ولی چنانکه توضیح خواهیم داد این مبلغ بواسطه مخالفت معاویه هرگز تقسیم نشد!)

از اینها گذشته، معاویه به هیچیک از مواد صلحنامه عمل نکرد و با نقض آشکار پیمان صلح، سند زنده دیگری از سیاهکاریهای دوران حکومت خود را بجا گذاشت که ذیلا تفصیل آن از نظر خوانندگان محترم می‌گذرد:

معاویه که در سایه موافقت عملی خلفای گذشته و تمهیدات ماهرانه خود، در صحنه حکومت و زمامداری جامعه اسلامی ظاهر شده و در برابر امیرمؤمنان (ع) و حسن بن علی (ع) قرار گرفته بود، به هیچ منطق و عقیده و ارزشی جز حکومت و قدرت، پای‌بند نبود، او همه چیز را فدای تحکیم پایه‌های حکومت و زمامداری خود

می‌کرد و در این راه از هیچ چیز به معنی وسیع کلمه فروگذار نمی‌نمود، او به این منظور، پولهای هنگفت به این و آن می‌بخشید، دلباختگان مقام و ریاست را با واگذاری مناصب دولتی می‌نواخت، برای نابودی مخالفان، توطئه‌ها می‌چید، آزادی‌خواهان را تهدید میکرد، شخصیتهای بزرگ را که وجود آنها را خطری برای حکومت خود تلقی می‌کرد، با ناجوانمردانه‌ترین وسایل سر به نیست می‌نمود، پاک‌ترین و شریف‌ترین رجال کشور را روانه زندان میساخت و مردان حقگو را بر سر دار میفرستاد و خلاصه، آنچه برای پیشرفت مقاصد خود مفید تشخیص می‌داد، اجرا می‌کرد و آنچه برای او هرگز مطرح نبود دین و اخلاق و انسانیت بود. [64] .

و از طرف دیگر بقدر امکان این برنامه‌ها را در خفا انجام می‌داد و چهره مقبول و حق بجانبی به خود می‌گرفت و در این راه با خریدن محدثان مزدور - محدثانی

که در برابر منافع مادی خود را به معاویه می‌فروختند - افکار عمومی را فریب داده، حقایق را وارونه نشان می‌داد.

با توجه به این حقایق، معاویه همواره در تاریخ اسلام فردی منفور بوده و جنایات او در کتب تاریخ اسلام منعکس شده و به عنوان یک زمامدار ظالم و ستمگر و قدرت طلب، معروف گردیده است.

ولی جای تعجب است که برخی از مورخان و نویسندگان که به عنوان تحقیق و بررسی در تاریخ اسلام، کتاب نوشته‌اند، با چنین کارنامه سیاه و اینهمه جنایات، از معاویه دفاع کرده‌اند!

اگر مورخان زمان معاویه و جیره‌خواران دربار بنی‌امیه این کار را می‌کردند - چنانکه کردند - زیاد جای تعجب نبود زیرا لازمه نوکری و جیره‌خواری همین است.

لکن متأسفانه نویسندگانی چنین حق‌کشی کرده و می‌کنند که در عصر حاضر و در دروان آزادی فکر و

عقیده و فروریختن دیوارهای تعصب، زندگی می‌کنند. اینک برای اینکه مطلب کاملا روشن شود؛ مسئله را بنحو مبسوط مورد بررسی قرار می‌دهیم:

اشاره

چگونه حکومت اموی در 1300 سال پیش، از مکتب سیاسی «ماکیاولی» پیروی می‌کرد؟

حق‌کشیهای نویسندگان پر مدعا که پس از سیزده قرن می‌کوشند معاویه را تبرئه کنند!

در قرن 51 میلادی با ظهور «ماکیاولی» سیاستمدار ایتالیائی (1527 -1469)، مکتب جدیدی بر مکتبهای سیاسی جهان غرب افزوده شد که بعدها به نام وی و به عنوان مکتب «ماکیاولیسم» معروف گردید.

سیاستمدار ایتالیائی این مکتب را براساس چند اصل استوار ساخت که مهمترین آنها اصل اتکا به قدرت و فدا کردن همه چیز و همه ارزشها در راه حفظ قدرت و حکومت، بشمار می‌رود اینک به خلاصه دو اصل آن که نمودار چگونگی برخورد این مکتب با اخلاق و دین است اشاره می‌شود:

1- زمامدار نه تنها معمار کشور و حکومت است، بلکه معمار اخلاق و مذهب و اقتصاد و همه چیز است، اگر زمامدار بخواهد بماند و موفق شود نباید از بد کردن بهراسد و هرگز نباید از شرارت پرهیز نماید، زیرا بدون انجام شرارت و بدی، حفظ حکومت محال است! تنها حکومت متکی به زور موفق است و بس! هیچ مقیاسی برای قضاوت درباره عمل زمامدار در دست نیست جز موفقیت سیاسی و ازدیاد قدرت!

2- زمامدار برای نیل به قدرت و ازدیاد و حفظ قدرت مجاز است به هر عملی از زور و حیله و تزویر و غدر و جنایت و تقلب و نقض قول و پیمان‌شکنی و نقض مقررارت اخلاقی، متوسل شود. هیچ نوع عملی برای نیل به قدرت و حفظ آن، برای زمامدار ممنوع نیست بشرط آنکه با مهارت و زیرکی و در صورت لزوم محرمانه انجام گردد تا نتیجه منظور را بدهد. اگر عمل ظلم و جنایت، زمامدار را متهم می‌کند، در عوض نتیجه عمل که همان

موفقیت است وی را تبرئه می‌نماید [63] .

چنانکه اشاره شد، این مکتب که اصول آن منافی با ارزشهای اخلاقی و برخلاف مبادی انسان است، متعلق به جهان غرب است و تاریخ پیدایش آن بصورت کلاسه شده به قرن پانزدهم میلادی برمی‌گردد.

ولی نمونه کامل و عملی آن در دنیای قدیم زمامداری معاویة بن ابی‌سفیان به شمار می‌رود!

آنچه از مجموع مفاد پیمان صلح و سایر قرائن برمیآید این است که امام حسن «ع» فقط قدرت و رهبری سیاسی را به معاویه تسلم کرد نه خلافت و پیشوائی دینی را که خاص آنحضرت بود.

ولی متأسفانه مورخان مغرض در طی تاریخ؛ کوشیده‌اند متن این پیمان تاریخی را تحریف نموده از بار تعهدات معاویه کاسته جریان را بنفع وی تمام کنند از آن جمله «ابن‌قتیله دینوری» در مورد ماده اول می‌نویسد: امام مجتبی «ع» بعنوان «امامت» با معاویه بیعت کرد و این

سمت را به وی تسلیم نمود [54] در صورتی که همه می‌دانند امامت و خلافت منصب قابل انتقالی بشمار نمی‌رود و هیچکس روی مبانی و منطق شیعه بواسطه تسلط و قدرت به منصب الهی، به خلافت نمیرسد.

آنچه در اغلب تواریخ آمده جمله «تسلیم الامر» [55] (واگذاری حکومت) یا «تسلیم ولایة المسلمین» [56] (واگذاری زمامداران مسلمانان) می‌باشد.

علاوه شواهد زیادی نشان می‌دهد که نه خود معاویه چنین ادعائی داشت و نه مردم از وی می‌پذیرفتند، معاویه خود میگفت: «رضینا بها ملکا» (ما این حکومت را بعنوان سلطنت پذیرفتیم) [57] مردم نیز از این که وی را امیرالمؤمنین

خطاب کنند، ابا داشتند. [58] .

مؤید دیگر این معنی این است که طبق تصریح بعضی از منابع تاریخی، امام مجتبی «ع» در متن پیمان صلح قید کرد که معاویه را (امیرالمؤمنین) خطاب نکند و نزد وی ادای شهادت ننماید. [59] .

برخی دیگر از مورخان موضوع انتقال مجدد خلافت به حضرت مجتبی (بعد از مرگ معاویه) را بدین

صورت درآورده‌اند که: «معاویه حق ندارد کسی را به جانشینی خود انتخاب کند» یا «بعد از معاویه، انتخاب خلیفه بعدی با شورای مسلمانان خواهد بود» [60] .

بدیهی است نظر آنان ازتحریف خدمت به دستگاه حکومت بنی‌امیه و تضییع حق امام مجتبی (ع) برای تصدی خلافت بوده است ولی خوشبختانه مدارک تاریخی این مسئله بقدری زیاد است که چنین روایتی را از درجه اعتبار ساقط می‌کند. [61] .

نظیر این مسئله، تحریف قسمتی از ماده پنجم میباشد بدین معنی که بعضیها این ماده را به این صورت نوشته‌اند که: معاویه تعهد کرد فقط در حضور حسن بن علی (ع) از

سب امیرمؤمنان خودداری شود. [62] .

بی‌پایگی این سخن از آنجا آشکار است که معاویه امضای سفیدی بدست امام حسن (ع) داد، تا هر چه آنحضرت بنویسد، وی آنرا متعهد شود، با وجود چنین امتیازی معنی نداشت امام حسن (ع) بخواهد در حضور او چنین جسارتی نکند ولی در غیاب او ناسزا گفتن به پدر ارجمندش در همه جای مملکت مجاز باشد!

بزرگان و زمامداران جهان هنگامیکه اوضاع و شرایط را بر خلاف هدفها و نظریات خود می‌یابند؛ همواره سعی میکنند در موارد دو راهی، جانبی را بگیرند که زیان کمتری در برداشته باشد؛ و این یک اصل اساسی در محاسبات سیاسی و زمامداری است.

امام مجتبی (ع) نیز براساس همین شیوه عقلی می‌کوشید هدفهای عالی خود را تا آنجا که مقدور است بطور نسبی تأمین نماید از این رو هنگامیکه ناگزیر شد با

معاویه کنار آید، طبق ماده اول با این شرایط حکومت را بوی واگذار کرد که در اداره امور جامعه اسلامی براساس قوانین قرآن، و طبق روش پیامبر (ص) رفتار نماید بدیهی است نظر امام تنها رسیدن به قدرت و حکومت نبود، بلکه هدف اصی صیانت و نگهداری قوانین اسلام در اجتماع، و رهبری جامعه براساس این قوانین بود و اگراین روش بوسیله معاویه اجرا میشد؛ باز تا حدودی هدف اصلی تأمین شده بود.

بعلاوه طبق ماده دوم؛ پس ازمرگ معاویه، حسن ابن علی «ع» میتوانست آزادانه رهبری جامعه اسلامی را بعهده بگیرد. و با توجه به اینکه معاویه در حدود سی سال از آنحضرت بزرگتر بود. [53]

و در آن ایام دوران پیری را میگذراند و طبق شرایط عادی امید زیادی میرفت عمر وی چندان طول نکشد، روشن میشود که این شرط با محاسبات عادی تا چه حد بنفع امام و مسلمانان بود.

بقیه مواد پیمان نیز هر کدام حائز اهمیت بود زیرا در شرایطی که امیرمؤمنان «ع» در مراسم نماز جمعه و در حال نماز با کمال بی‌پروائی مورد سب و شتم قرار میگرفت و این کار بصورت یک بدعت ریشه‌داری درآمده بود و شیعیان و دوستداران آنحضرت و افراد خاندان پیامبر (ص) همه جا مورد تعقیب و در معرض تهدید و شکنجه بودند ارزش چنین تعهدی غیر قابل انکار بود.

…………

ماده اول

حسن بن علی (ع) حکومت و زمامداری را به معاویه واگذار کرد بشرط آنکه معاویه طبق دستور قرآن مجید و روش پیامبر (ص) رفتار کند.

…………

ماده دوم

بعد از معاویه، خلافت از آن حسن بن علی (ع) خواهد بود و اگر برای او حادثه‌ای پیش آید حسین بن علی (ع) زمام امور مسلمانان را در دست میگیرد. و نیز معاویه حق ندارد کسی را به جانشینی خود انتخاب کند.

……….

ماده سوم

بدعت ناسزا گفتن و اهانت نسبت به امیرمؤمنان (ع) و لعن کردن آنحضرت در حال نماز موقوف گردد و از امیرمؤمنان جز به نیکی یاد نشود.

…………

ماده چهارم

مبلغ پنج ملیون درهم که در بیت المال کوفه موجود است از تسلیم حکومت مستثنی است و باید زیر نظر امام مجتبی (ع) مصرف شود.

و نیز معاویه باید در تعیین مقرری و بذل مال، بنی‌هاشم را بر بنی‌امیه ترجیح بدهد.

و همچنین باید معاویه از خراج ((دارابگرد)) مبلغ یک ملیون درهم در میان بازماندگان شهدای جنگ جمل و صفین که در رکاب امیرالمؤمنین کشته شدند تقسیم کند. [50] .

…………..

ماده پنجم

معاویه تعهد می‌کند که تمام مردم اعم از سکنه شام و عراق و حجاز؛ از هر نژادی که باشند؛ از تعقیب و آزار وی در امان باشند؛ و از گذشته آنها صرفنظر کند و احدی از آنها را بواسطه فعالیتهای گذشته‌شان بر ضد حکومت معاویه، تحت تعقیب قرار ندهد، و مخصوصا اهل عراق را بواسطه کینه‌های گذشته آزار نکند.

علاوه بر این معاویه تمام یاران علی (ع) را در هر کجا که هستند، امان می‌دهد که هیچیک از آنها را نیازارد و جان و مال و خانواده شیعیان و پیروان علی (ع) در امان باشند و به هیچ وجه تحت تعقیب قرار نگیرند، و کوچکترین ناراحتی برای آنها ایجاد نشود، حق هر کسی به وی برسد؛ و اموالی که از بیت المال در دست شیعیان علی (ع) است از آنها پس گرفته نشود.

و نیز هیچگونه خطری از ناحیه معاویه متوجه حسن بن علی (ع) و برادرش حسین بن علی(ع) و هیچ کدام از افراد خاندان پیامبر (ص) نشود و در هیچ نقطه‌ای موجبات خوف و ترس آنها را فراهم نکند

در پایان پیمان، معاویه اکیدا تعهد کرد تمام مواد آنرا محترم شمرده دقیقا بمورد اجرا بگذارد و خدا را بر این مسأله گواه گرفت؛ تمام بزرگان و رجال شام نیز گواهی دادند [51] .

و بدین ترتیب پیشگوئی پیامبر اسلام (ص) به هنگامی که حسن بن علی (ع) هنوز کودکی بیش نبود، تحقق یافت؛ پیامبر (ص) روزی بر فراز منبر؛ با مشاهده او فرمود:

این فرزند من سرور مسلمانان است و خداوند بوسیله او در میان دو گروه از مسلمانان، صلح برقرار خواهد ساخت. [52] .

اشاره

نموداری از کوششهای امام مجتبی در تأمین هدفها و آرمانهای مقدس اسلام

پیشوای دوم، حضرت مجتبی (ع) هنگامی که بر اثر شرایط نامساعدی که قبلا تشریح شد، جنگ با معاویه بر خلاف مصالح عالی جامعه اسلامی و حفظ موجودیت اسلام، تشخیص داد و ناگزیر، صلح و آتش‌بس را قبول کرد، فوق‌العاده کوشش نمود تا هدفهای عالی و مقدس خود را بقدر امکان از رهگذر صلح و به نحو مسالمت‌آمیز تأمین نماید.

از طرف دیگر، چون معاویه در برابر برقراری صلح و قبضه نمودن قدرت، حاضر به دادن همه گونه امتیاز بود، بطوری که امضای سفیدی برای امام فرستاد و نوشت هر چه در آن ورقه بنویسد، مورد قبول وی

می‌باشد [49] امام از آمادگی او حداکثر بهره‌برداری را نموده موضوعات مهم و حساس را که در درجه اول اهمیت قرار داشت و از آرمانهای بزرگ آنحضرت بشمار می‌رفت، ضمن پیمان صلح گنجانید و از معاویه تعهد گرفت که به مفاد قرارداد عمل کند.

گر چه متن پیمان صلح در کتب مربوط، بطور کامل و به ترتیب، ذکر نشده است بلکه هر کدام از مورخان به چند ماده از آن اشاره نموده‌اند ولی با جمع‌آوری مواد پراکنده آن از کتب مختلف، می‌توان صورت تقریبا کامل آنرا ترسیم نموده و با یک نظر کوتاه به موضوعاتی که امام در قرارداد قید نموده و برای تحقیق آنها پافشاری می‌کرد، تدبیر فوق‌العاده‌ای را که حضرت در مقام مبارزه سیاسی، و گرفتن امتیاز از دشمن بکار برد، به ثبوت میرساند.

اینک پیش از آنکه هر یک از مواد صلحنامه را جداگانه مورد بررسی قرار دهیم، متن پیمان صلح را - که در پنج ماده می‌توان خلاصه نمود ذیلا از نظر خوانندگان محترم می‌گذرانیم:

معاویه تنها به خریدن «عبیدالله» اکتفا نکرد، بلکه در راه ایجاد شکاف و اختلاف و شایعه‌سازی در میان ارتش امام مجتبی «ع» بوسیله جاسوسان و مزدوران خود؛ در میان لشکر حضرت مجتبی«ع» شایع می‌کرد که قیس بن سعد (فرمانده مقدمه سپاه) با معاویه سازش کرده و در میان سپاه قیس نیز شایع می‌ساخت که حسن بن علی با معاویه صلح کرده است.

کار بجائی رسید که معاویه چند نفر از افراد خودش

ظاهر را که مورد اعتماد مردم بودند، به حضور امام «ع» فرستاد این عده در اردوگاه «مدائن» با حضرت مجتبی «ع» ملاقات کردند؛ در میان مردم صدا زدند «خداوند بوسیله فرزند پیامبر (ص) فتنه را خواباند و آتش جنگ را خاموش ساخت، حسن بن علی «ع» با معاویه صلح کرد، و خون مردم را حفظ نمود!»

مردم که به سخنان آنها اعتماد داشتند، در صدد تحقیق برنیامدند و سخنان آنها را باور نموده بر ضد امام (ع) شورش کردند و به خیمه آنحضرت حمله‌ور شده آنچه در خیمه بود به یغما بردند و در صدد قتل امام (ع) برآمدند و آنگاه از چهار طرف متفرق شدند. [44] .

امام مجتبی (ع) از آنجا روانه «ساباط» شد، در بین راه یکی از خوارج که قبلا کمین کرده بود، ضربت سختی بر آنحضرت وارد کرد امام (ع) بر اثر جراحت، دچار خونریزی و ضعف شدید شد و بوسیله عده‌ای از دوستان و پیروان خاص خود، به مدائن منتقل گردید؛ در مدائن وضع جسمی حضرت بر اثر جراحت و به وخامت گرائید، معاویه با استفاده از این حوادث به اوضاع تسلط یافت؛ پیشوای دوم که نیروی نظامی لازم را از دست داده و تنها مانده بود، ناگزیر پیشنهاد صلح را پذیرفت [45] .

بنابراین اگر امام مجتبی (ع) تن به صلح درداد چاره‌ای جز این نداشت چنانچه طبری و عده‌ای دیگر از مورخان می‌نویسند: موقعی حاضر به صلح شد که یارانش از پیرامون او متفرق شدند و او تنها ماند. [46] .

امام مجتبی (ع) در پاسخ شخصی که نسبت به صلح آنحضرت اعتراض کرد انگشت روی این حقایق تلخ گذاشته عوامل و موجبات اقدام خود را بیان نمود امام در پاسخ وی فرمود:

من باین علت حکومت و زمامداری را به معاویه واگذار کردم که اعوان و یارانی برای جنگ با وی نداشتم؛ اگر یارانی داشتم شبانه روز با او می‌جنگیدم تا کار یکسره شود. من کوفیان را خوب می‌شناسم بارها آنها را امتحان کرده‌ام آنها مردمان فاسدی هستند که اصلاح نخواهند شد، نه وفا دارند نه به تعهدات و پیمانهای

خود پای‌بندند و نه دو نفر با هم موافقند؛ بر حسب ظاهر نسبت به ما اظهار اطاعت و علاقه میکنند ولی عملا با دشمنان ما همراهند. [47] .

پیشوای دوم که از سستی و عدم همکاری یاران خود بشدت ناراحت و متأثر بود؛ روزی خطبه‌ای ایراد فرمود و طی آن چنین گفت:

«در شگفتم از مردمی که نه دین دارند و نه شرم و حیاء، وای بر شما، معاویه به هیچیک از وعده‌هائی که در برابر کشتن من به شما داده، وفا نخواهد کرد، اگر من با معاویه بیعت کنم وظایف فردی خود را بهتر از امروز می‌توانم انجام بدهم، ولی اگر کار به دست معاویه بیفتد، نخواهم گذاشت آئین جدم پیامبر را در جامعه اجرا کنم.

به خدا سوگند اگر (بعلت سستی و بیوفائی شما) ناگزیر شوم و زمامداری مسلمانان را به معاویه واگذار کنم؛ یقین بدانید زیر پرچم حکومت بنی‌امیه هرگز روی

خوشی و شادمانی نخواهید دید و گرفتار انواع اذیتها و آزارها خواهید بود.

هم اکنون انگار به چشم خود می‌بینم که فردا فرزندان شما بر در خانه فرزندان آنها ایستاده درخواست آب و نان خواهند کرد آب و نانی که مال فرزندان شما است و خداوند آن را برای آنها قرار داده است. ولی بنی‌امیه آنها را از در خانه خود رانده و از حق خود محروم خواهند ساخت»

آنگاه امام افزود:

«اگر یارانی داشتم که در جنگ با دشمنان خدا، با من همکاری می‌کردند، هرگز خلافت را به معاویه واگذار نمی‌کردم، زیرا خلافت بر بنی‌امیه حرام است… [48] .