1- امام حسن «ع» فردی شجاع و باشهامت بود و هرگز ترس و بیم در وجود او راه پیدا نمی‌کرد، او در راه پیشرفت اسلام از هرگونه جانبازی دریغ نمی‌ورزید و همواره آماده مجاهدت در راه خدا بود. چنانکه در جنگ جمل، در رکاب پدر خود امیرمؤمنان «ع» در خط مقدم جبهه می‌جنگید و از یاران دلاور و شجاع علی «ع» سبقت

می‌گرفت و بر قلب سپاه دشمن حمله سختی میکرد [21] .

پیش از شروع این جنگ، بدستور پدر، همراه عمار یاسر و تنی چند از یاران امیرمؤمنان «ع» وارد کوفه شد و مردم کوفه را جهت شرکت در این جهاد دعوت کرد [22] .

او وقتی وارد کوفه شد که هنوز «ابوموسی اشعری» (یکی از مهره‌های فاسد حکومت عثمان) بر سر کار بود و با حکومت عادلانه امیرمؤمنان «ع» مخالفت نموده از جنبش مسلمانان در پشتیبانی از مبارزه آنحضرت با پیمان‌شکنان، جلوگیری می‌نمود، با اینحال حسن بن علی (ع) توانست علی‌رغم کارشکنیهای ابوموسی و هم‌دستانش متجاوز از 9 هزار نفر را از شهر به میدان جنگ گسیل بدارد. [23] .

و نیز در جنگ صفین؛ در بسیج عمومی نیروها و گسیل داشتن ارتش امیرمؤمنان «ع» برای جنگ با سپاه معاویه نقش مهمی بعهده داشت و با سخنان پرشور و مهیج، مردم کوفه را به جهاد در رکاب امیرمؤمنان «ع» و سرکوبی خائنان و دشمنان اسلام دعوت می‌فرمود [24] .

آمادگی او برای جانبازی در راه حق بقدری بود که امیرمؤمنان در جنگ صفین از یاران خود خواست که او و برادرش حسین بن علی «ع» را از ادامه جنگ با دشمن بازدارند تا نسل پیامبر «ص» با کشته شدن این دو شخصیت از بین نرود [25] .

امام حسن مجتبی (ع) هرگز در بیان حق و دفاع از حریم اسلام نرمش نشان نمی‌داد و علنا از اعمال ضد اسلامی معاویه انتقاد می‌کرد و سوابق زشت و ننگین معاویه و دودمان بنی‌امیه را بی‌پروا فاش می‌ساخت.

مناظرات و احتجاجهای مهیج و کوبنده حضرت مجتبی «ع» با معاویه و مزدوران و طرفداران او نظیر: عمروعاص، عقبة بن ابی‌سفیان، ولید بن عقبه، مغیرة ابن شعبه، و مروان حکم، شاهد این معنی است [26] .

حضرت مجتبی «ع» حتی پس از انعقاد پیمان صلح (که قدرت معاویه افزایش یافت و موقعیتش بیش از پیش تحکیم شد) بعد از ورود معاویه به کوفه؛ بر فراز منبر نشست و انگیزه‌های صلح خود و امتیازات خاندان علی «ع» را بیان نمود و آنگاه در حضور هر دو گروه با اشاره به نقاط ضعف معاویه، با شدت و صراحت از روش او انتقاد کرد. [27] .

پس از شهادت امیرمؤمنان و صلح امام حسن «ع»، خوارج تمام قوای خود را بر ضد معاویه بسیج کردند، در کوفه به معاویه خبر رسید که «حوثره اسدی» یکی از سران خوارج بر ضد او قیام کرده و سپاهی دور خود

گرد آورده است.

معاویه برای تحکیم موقعیت خود و برای آنکه وانمود کند که امام مجتبی «ع» مطیع و پیرو اوست، به آنحضرت که راه مدینه را در پیش گرفته بود، پیامی فرستاد که شورش حوثره را سرکوب سازد و سپس به سفر خود ادامه دهد.

امام «ع» به پیام او پاسخ داد که: من برای حفظ جان مسلمانان از جنگ با تو خودداری کردم این معنی موجب نمیشود که از جانب تو با دیگران بجنگم، اگر قرار به جنگ باشد، پیش از هر کسی باید با تو بجنگم مبارزه با تو از جنگ با خوارج لازم‌تر است. [28] .

اشاره

امام حسن (ع) با معاویه صلح نکرد، بلکه صلح بر او تحمیل شد.

اگر امام حسن (ع) صلح نمیکرد خطر بزرگتری اسلام را تهدید میکرد.

ارزیابی فشرده و همه جانبه‌ای از ارتش امام حسن (ع) در برابر ارتش معاویه

مهمترین و حساس‌ترین بخش زندگانی امام مجتبی (ع) که مورد بحث و گفتگوی فراوان واقع شده و موجب خرده‌گیری دوستان کوته‌بین و دشمنان مغرض یا بی‌اطلاع گردیده است، ماجرای صلح آنحضرت با معاویه، و کناره‌گیری از صحنه خلافت و حکومت اسلامی است.

با مطالعه زندگانی حضرت مجتبی (ع) و حوادث آنروز، گروهی این سئوالات را پیش می‌کشند که:

چرا امام حسن (ع) با معاویه صلح کرد؟ مگر پس از شهادت امیرمؤمنان «ع» شیعیان و پیروان علی «ع» با

فرزندش حسن مجتبی «ع» بیعت نکرده بودند؟

آیا بهتر نبود که آنچه را بعدا امام حسین «ع» انجام داد، امام حسن «ع» جلوتر انجام میداد و در برابر معاویه قیام میکرد، یا پیروز می‌شد و یا با شهادت خود حکومت معاویه را متزلزل می‌ساخت؟

اصولا اگر صلح، کار درستی بود چرا امام حسین با یزید صلح نکرد؟

پیش از آنکه به پاسخ این سئوالات بپردازیم، لازم است دو نکته را یادآوری کنیم:

اگر فرض کنیم این عددهای بزرگ حقیقت داشته است باید بگوییم مسلمانان آن عصر بواسطه علاقه خاصی که به پیامبر «ص» داشتند، می‌خواستند به افتخار خویشاوندی و قرابت با پیامبر «ص» نائل گردند و چون پیشوای دوم، نوه بزرگ آنحضرت و فرزند ارشد امیرمؤمنان بوده، گاهی دختران خود را داوطلبانه، به حضرت مجتبی «ع» تزویج میکردند و تنها به تشریفات عقد شرعی اکتفا می‌نمودند، بنابراین آنان زنان افتخاری پیشوای دوم محسوب می‌شدند که صرفا روی جهت فوق با حضرت وصلت می‌کردند.

و نیز باحتمال قوی عده‌ای از زنان که بنام همسران آنحضرت در تاریخ ثبت شده است زنان بی‌پناهی بودند که امام مجتبی «ع» تکفل آنها را بعهده گرفته بود، و برای آنکه تحقیر نشوند، بر حسب ظاهر آنها را تزویج مینمود.

……………

یک نمونه

…………

برای نمونه می‌توان از همسر مطلقه «عبدالله بن عامر» نام برد که امام مجتبی (ع) او را تزویج فرمود، بعد از مدتی عبدالله برای گرفتن امانتی که نزد زن سابق خود داشت، به مدینه سفر کرد و به خانه حضرت مجتبی «ع» مراجعه نمود. امام آمادگی خود را برای طلاق زن مزبور اعلام فرمود و اضافه نمود که من موقتا او را تزویج نمودم تا پس از رفع کدورت، او را طلاق بدهم و شما بتوانید زندگی گرم زناشوئی خود را از نو شروع کنید. [20] .

از شواهد زنده این موضوع تعداد فرزندان آنحضرت است که طبق نوشته مورخان، اگر آنحضرت همسران زیادی اختیار کرده بود لازمه‌اش این بود که فرزندان زیادی هم داشته باشد در صورتی که چنین نیست.

بالاترین رقم را در مورد فرزندان امام مجتبی (ع) ابن‌جوزی نوشته است که 23 نفر میباشد [13] .

یعقوبی فرزندان آنحضرت را 8 نفر [14] .

ابن‌شهر آشوب 13 پسر و 1 دختر [15] .

ابن‌خشاب 11 پسر و یک دختر [16] .

طبرسی 16 پسر و یک دختر. [17] .

و مرحوم شیخ مفید که در این گونه مباحث بیش از دیگران دقت و تحقیق داشته، تعداد فرزندان آن حضرت را جمعا 15 نفر (اعم از دختر و پسر) می‌داند. [18] .

صاحب کتاب «العدد» که بنا به نقل مرحوم علامه مجلسی همسران زیادی برای آنحضرت نوشته است در عین حال، فرزندان حضرت مجتبی (ع) را بیش 51 نفر ننوشته است. [19] .

بدین ترتیب، طبق تصریح مورخان، امام مجتبی (ع) حداکثر بیش از 22 فرزند نداشته است و این نشان می‌دهد که موضوع تعدد زوجات آنحضرت به آن صورت که در پاره‌ای از کتابها بچشم میخورد کاملا بی‌اساس است.

در زمان ما نیز کسانی یافت می‌شوند که این اندازه

اولاد داشته باشند بدون آنکه زنان زیادی بگیرند. و احتمال اینکه آنحضرت همسران زیادی داشته ولی عقیم بوده‌اند و یا بعلل دیگری فرزندی بدنیا نیاورده‌اند نیز بسیار ضعیف است و اینگونه احتمالات، در بررسی موضوعات و مسائل تاریخی فاقد ارزش می‌باشد.

آیا با توجه به این تعداد کم فرزندان، دروغ بودن نسبت صدها همسر به امام حسن مجتبی «ع» روشن بنظر نمیرسد؟ و آیا با توجه به این سند تاریخی، نباید گفت که این گونه اخبار دروغین، ساخته و پرداخته عمال بنی‌امیه است که سابقه در جعل اخبار فراوان داشتند؟ و ما نباید دانسته و یا ندانسته در مسیر اینگونه اخبار مجعول قرار گرفته و با نقل آنها به دشمنان خاندان پیامبر «ص» کمک کنیم.

علاوه بر این، مورخانی که شماره زنان حضرت مجتبی «ع» را زیاد نوشته‌اند، از تعیین نام آنها و یا نام قبیله آنها فرومانده‌اند و فقط چند تن از دانشمندان به ذکر نام همسران معدودی اکتفا کرده‌اند که ما ذیلا به نحوه تزویج

آنها اشاره خواهیم کرد.

اشاره

آیا نسبت زنان فراوان و اعداد و ارقام عجیب به امام حسن از مجعولات بنی‌امیه نیست

یکی از نکات مهم و قابل بحث در زندگی پیشوای دوم حضرت مجتبی (علیه‌السلام) موضوع تعداد همسران آنحضرت است، گروهی از مورخان و محدثان، متعدد قلمداد نموده، نوشته‌اند که آنحضرت زنان متعددی تزویج می‌کرد و پس از اندکی آنها را طلاق می‌داد و بجای آنها زنان دیگری اختیار می‌نمود، می‌گویند به همین دلیل شماره همسران او زیاد بود به طوری که این موضوع زبانزد مردم شده است. ولی باید دید آیا براستی امام مجتبی (ع) دارای

همسران متعدد بود با این موضوع مثل بسیاری از موضوعات تاریخی، بمرور ایام بوسیله دوستان نادان و یا دشمنان مغرض، شاخ و برگ پیدا کرده و به صورت مبالغه‌آمیزی در آمده است؟ بعید بنظر نمیرسد که مسأله ازدواجهای زیاد امام حسن (ع) از دسیسه‌های بنی‌امیه و اکاذیب و احادیث مجعول آن دستگاه جبار بوده باشد و در واقع می‌توان گفت که این موضوع نیز یکی از توطئه‌های دامنه‌داری بشمار می‌رود که دودمان ننگین بنی‌امیه بر ضد خاندان پیامبر (ص) چیده بودند و با جعل و نشر اخبار مربوط به این قسمت می‌خواسته‌اند افکار عمومی مسلمانان را نسبت به فرزند رشید علی (ع) بدبین کنند.

شواهدی برای این موضوع داریم که در ذیل به آن اشاره خواهد شد.

از آنجا که بررسی جوانب زندگی و شخصیت‌های هر فردی به روشن شدن نقاط مبهم زندگی او کمک میکند، خوبست پیش از هر چیز جوانب زندگی و اخلاق امام

مجتبی (ع) را - ولو بسیار مختصر - بررسی کنیم و پرده از چهره حقیقی شخصیت آن حضرت کنار بزنیم تا در پرتو آن، حقیقت مطلوب روشن گردد.

پیشوای دوم در پاکترین و برجسته‌ترین خاندان چشم بجهان گشود و تحت تربیت و پرورش امیرمؤمنان (ع) و فاطمه زهرا (ع) بزرگ شد همچنانکه در گذشته خاطرنشان ساختیم از جهات مختلف، شخصیتی برجسته و صفاتی ممتاز داشت. او یک مرد الهی بود که از تمام امکانات خود، نه برای بهره‌برداری بیشتر از لذات زندگی، بلکه در راه جلب خشنودی پروردگار و رسیدگی بحال بیچارگان استفاده می‌کرد.

او در طول عمر خود بیست و پنج بار به زیارت خانه خدا رفت و با وجود آنکه مرکب سواری در اختیار داشت پیاده و گاه پابرهنه راهپیمائی میکرد تا در پیشگاه پروردگار بیشتر ابراز ادب و خضوع کند. [11] .

در عصر او هیچکس از لحاظ کثرت عبادت و نیایش و توجه به خدا، بپایه او نمیرسید، هرگاه نام خدا را می‌برد و یا بیاد روز رستاخیر و عوالم پس از مرگ می‌افتاد؛ دگرگونی خاصی باو دست می‌داد؛ هنگام ساختن وضو و موقع نیایش؛ حالت روحی و جذبه معنوی عمیقی که فقط در مردان الهی میتوان مشاهده نمود، پیدا میکرد و چون به منظور راز و نیاز با خدا؛ به در مسجد میرسید، با سوز و گداز خاصی زبان به مناجات و اعتذار به پیشگاه خدا بازمیکرد، او هرگز خدا را فراموش نمی‌نمود. [12] .

این گوشه بسیار مختصری از بزرگیها و پاکیهای پیشوای دوم است که به تفصیل در کتب مربوط به این قسمت بیان شده است.

با توجه به این حقایق، قابل قبول نیست که شخصی که دارای چنین اخلاق و رفتار، و چنین زندگی سراسر عبادت و کوشش در راه خدا است - آنچنان که بعضی از مورخان مبالغه‌جو نوشته‌اند - علاقه و توجه خارج از حد

متعارف به مسأله ازدواج و زناشوئی از خود نشان دهد.

حسن بن علی (ع) از تمام امکانات خود برای انجام امور نیک و خداپسند، بهره‌برداری میکرد و اموال فراوانی در راه خدا می‌بخشید. مورخان و دانشمندان در شرح زندگانی پرافتخار آنحضرت بخشش بی‌سابقه و انفاق بسیار بزرگ و بی‌نظیری، ثبت نموده‌اند که در تاریخچه زندگانی هیچکدام از بزرگان بچشم نمی‌خورد و نشانه دیگری بر عظمت نفس و بی‌اعتنائی آنحضرت به مظاهر فریبنده مادی است و آن اینکه: «حضرت مجتبی (ع) در طول عمر خود دو بار تمام اموال و دارائی خود را در راه خدا خرج کرد و سه بار ثروت خود را بدونیم تقسیم نموده نصف آنرا برای خود نگهداشت و نصف دیگر را در راه خدا بذل نمود [9] .

همت بلند و طبع عالی حضرت مجتبی (ع) اجازه نمیداد کسی از در خانه او ناامید برگردد و گاهی که کمک مستقیم مقدور نمیشد؛ بطور غیر مستقیم در رفع نیازمندیهای آنان کوشش میفرمود و با تدابیر خاصی، گره از مشکلات گرفتاران میگشود چنانکه روزی مرد فقیری به آن بزرگوار مراجعه کرد و درخواست کمک نمود اتفاقا در آن هنگام امام مجتبی (ع) پولی در دسترس نداشت و از طرف دیگر از این که فرد تهیدستی از در خانه‌اش نامید برگردد، شرمسار بود، لذا فرمود: - آیا حاضری تو را به کاری راهنمائی کنم که به مقصودت برسی؟

- چه کاری؟

- امروز دختر خلیفه از دنیا رفته و خلیفه عزادار شده است ولی هنوز کسی به او تسلیت نگفته است، نزد خلیفه میروی و با سخنانی که به تو یاد میدهم، بوی تسلیت میگوئی، از این راه به هدف خود میرسی.

- چگونه تسلیت بگویم؟

- وقتی نزد خلیفه رسیدی بگو: «الحمد لله الذی سترها بجلوسک علی قبرها و لا هتکها بجلوسها علی قبرک»

شکر خدا را که اگر دخترت پیش از تو دنیا رفت و در زیر خاک پنهان شد، زیر سایه پدر بود، ولی اگر خلیفه پیش از او از دنیا می‌رفت، دخترت پس از مرگ تو در بدر میشد و ممکن بود مورد هتک حرمت واقع شود.

ناگفته پیدا است که این جمله‌های عاطفی در روان خلیفه اثر عمیقی بجای نهاد و از حزن و اندوه وی کاست و دستور داد جایزه‌ای به وی بدهند.

آنگاه پرسید: این سخن از آن تو بود؟

گفت: نه، حسن بن علی (ع) آن را به من آموخته است.

خلیفه گفت: راست میگوئی او کانون سخنان فصیح و شیرین است [10] .

روزی عثمان در کنار مسجد نشسته بود؛ مرد فقیری از او کمک مالی خواست؛ عثمان پنج درهم بوی داد؛ مرد فقیر گفت: مرا نزد کسی راهنمائی کن که کمک بیشتری بمن بکند؛ عثمان بطرف حضرت مجتبی (ع) و حسین ابن علی (ع) و عبدالله جعفر که در گوشه‌ای از مسجد نشسته بودند؛ اشاره کرد و گفت: برو نزد این چند نفر جوان که در آنجا نشسته‌اند و از آنها کمک بخواه.

وی پیش آنها رفت و اظهار مطلب کرد حضرت مجتبی (ع) فرمود: از دیگران کمک خواستن؛ در سه مورد روا است: دیه‌ای بگردن انسان باشد و از پرداخت خونبها

عاجز گردد، یا بدهکار باشد و از عهده پرداخت دین برنیاید، و یا فقیر و درمانده گردد و دستش بجائی نرسد، آیا کدام یک از اینها برای تو پیش آمده است؟ [7] .

گفت: اتفاقا گرفتاری من یکی از همین سه چیز است. حضرت مجتبی (ع) پنجاه دینار به وی داد. به پیر وی از آنحضرت، حسین بن علی (ع) نیز چهل و نه دینار و عبدالله بن جعفر چهل و هشت دینار به وی دادند.

او موقع بازگشت؛ از کنار عثمان گذشت، عثمان گفت: چه کردی؟ جواب داد: از تو پول خواستم تو هم دادی، ولی هیچ نپرسیدی پول را برای چه منظوری میخواهم؟ ولی وقتی بیش آن سه نفر رفتم یکی از آنها (حسن بن علی (ع)) از من سئوال کرد و من هم جواب دادم و آنگاه هر کدام این مقدار به من عطا کردند.

عثمان گفت: «این خاندان، کانون علم و حکمت و سرچشمه نیکی و فضیلتند، نظیر آنها را کی توان

یافت؟ [8] .

اشاره

در آئین اسلام، ثروتمندان، مسئولیت سنگینی در برابر مستمندان و تهیدستان اجتماع بعهده دارند و بحکم پیوندهای عمیق معنوی و رشته‌های برادری دینی که در میان مسلمانان برقرار است باید همواره در تأمین نیازمندیهای محرومان اجتماع، کوشا باشند. پیامبر اسلام (ص) و پیشوایان دینی ما، نه تنها سفارشهای مؤکدی در این زمینه نموده‌اند، بلکه هر کدام در عصر خود، نمونه برجسته‌ای از انسان دوستی و ضعیف‌نوازی بشمار می‌رفتند.

پیشوای دوم، نه تنها از نظر علم، تقوی، زهد، و عبادت؛ مقامی برگزیده و ممتاز داشت، بلکه از لحاظ بذل و بخشش و دستگیری از بیچارگان و درماندگان نیز، در عصر خود زبانزد خاص و عام بود. وجود گرامی آنحضرت آرام‌بخش دلهای دردمند، پناهگان مستمندان و تهیدستان، و نقطه امید درماندگان بود. هیچ فقیر از در خانه آنحضرت دست خالی برنمی‌گشت. هیچ

آزرده‌دلی شرح پریشانی خود را نزد آن بزرگوار بازگو نمی‌کرد جز آنکه مرهمی بر دل آزرده او می‌نهاد. گاه پیش از آنکه مستمندی اظهار احتیاج کند و عرق شرم بریزد، احتیاج او را برطرف می‌ساخت و اجازه نمی‌داد رنج و مذلت سؤال را بر خود همواره سازد!

((سیوطی)) در تاریخ خود می‌نویسد: ((حسن ابن علی (ع))) دارای امتیازات اخلاقی و فضایل انسانی فراوانی بود، او شخصی بزرگوار، بردبار؛ باوقار و متین؛ سخی و بخشنده، و مورد ستایش مردم بود… [6] .

امام مجتبی (ع) گاهی مبالغ قابل توجهی؛ یکجا به مستمندان می‌بخشید بطوری که مایه شگفتی واقع می‌شد. نکته یک چنین بخشش چشمگیر این است که حضرت مجتبی (ع) با این کار برای همیشه شخص فقیر را بی‌نیاز می‌ساخت و او می‌توانست با این مبلغ؛ تمام

احتیاجات خود را برطرف نموده زندگی آبرومندانه‌ای تشکیل بدهد و احیانا سرمایه‌ای برای خود تهیه نماید امام (ع) روا نمی‌دید مبلغ ناچیزی که خرج یک روز فقیر را بسختی تامین کند؛ به وی داده شود و او ناگزیر گردد برای تامین روزی بخور و نمیری؛ هر روز دست احتیاج به سوی این و آن دراز کند!

درباره علم و فضیلت حضرت مجتبی (ع) کافی است که به یک داوری شگفت‌انگیزی که دانشمندان در تاریخ زندگانی آنحضرت آورده‌اند، اشاره کنیم و آن اینکه:

روزی گروهی از دوستان علی (ع) برای حل مشکلی وارد خانه علی (ع) شدند و او را در خانه نیافتند و دیدند

فرزند بزرگ آنحضرت در جایگاه پدر نشسته است گفتند:

- میخواهیم امیرمؤمنان (ع) را ملاقات کنیم.

حضرت مجتبی (ع) فرمود:

- هدف شما از این ملاقات چیست؟

- مشکلی پیش آمده است که باید از او بپرسیم.

- مشکل شما چیست؟ ممکن است مطرح کنید؟

- زنی با شوهر خود همبستر شده و سپس بلافاصله با دختری تماس گرفته و نطفه شوهر را به دختر منتقل نموده است و دختر از این راه باردار شده است. آیا اسلام درباره چنین زنی چه حکم میکند؟

- واقعا مسئله پیچیده و مشکلی است و برای حل آن شخصی مثل علی (ع) لازم است من جواب این مسئله را میگویم و امیدوارم بفضل الهی در گفتارم اشتباه نکرده باشم:

حکم اسلام در این قضیه از این قرار است:

1- قبل از هر چیز مهر آن دختر (باندازه مهر دختران

امثال او) توسط حاکم شرع از زن گرفته میشود زیرا هنگام تولد بچه خواهی نخواهی او دختر نخواهد بود لذا معادل مهریه دختر بعهده اوست.

2- باید زن را کیفری همانند کیفر زناکاران بکنند چون نتیجه‌اش با آن یکی است.

3- منتظر میشوند تا دختر وضع حمل کند، آنگاه نوزاد را به پدر وی یعنی صاحب نطفه تحویل میدهند و سپس مجازات دختر اجرا میگردد.

پرسش‌کنندگان، پس از شنیدن این سخنان، از حضور حضرت مجتبی (ع) مرخص شدند و در راه با امیرمؤمنان (ع) ملاقات کردند، امیرمؤمنان پرسید: شما به فرزندم حسن چه گفتید و او به شما چه گفت؟ آنها نیز عین جریان را بازگو کردند.

امیرمؤمنان فرمود: اگر این مسأله را ازمن پرسیده بودید جز آنچه فرزندم گفته است از من نمی‌شنیدید. [5] .

اشاره

او نه تنها از آغوش گرم و پر مهر پیامبر (ص) برخوردار بود، بلکه از مکتب تربیتی آنحضرت درس اخلاق و انسانیت نیز می‌آموخت.

پیشوای دوم جهان تشیع، فرزند بزرگ امیرمؤمنان (ع) حضرت امام حسن مجتبی (ع) که نخستین میوه پیوند فرخنده علی (ع) با دختر گرامی پیامبر اسلام (ص) بود، در نیمه ماه رمضان سال سوم هجرت در شهر مدینه دیده بجهان گشود. [1] .

مراسم نامگذاری و آداب اسلام مربوط به نوزاد، بوسیله پیامبر (ص) انجام گرفت و نام «حسن» که گویا

تا آن موقع در میان اقوام عرب، رایج نبوده، از طرف پیامبر (ص) برای او انتخاب گردید. [2] .

حسن بن علی (ع) از برجسته‌ترین امتیازات خانوادگی و اصالت نسب؛ و عظمت خاندان، برخوردار بود و از همان آغاز کودکی، نه تنها از نوازشهای پدر و مادر نمونه و بافضیلتی همچون علی (ع) و فاطمه زهرا (ع) بهره‌مند بود، بلکه تحت تربیت و مراقبت پیامبر (ص) بسر میبرد و فوق‌العاده مورد علاقه‌ی آنحضرت بود و عضوی از اعضای خاندان پیامبر (ص)، که کانون وحی و سرچشمه فضیلت بود، بشمار می‌رفت.

حسن مجتبی (ع) و برادر گرامی او حسن (ع) هر دو از طفولیت مورد احترام و محبت پیامبر اکرم (ص) بودند و پیامبر عالیقدر اسلام در مواقع مناسب، عالیترین مراتب مهر خود را نسبت به آنان مبذول میداشت ولی این مهر و محبت مانع از آن نبود که اصول تربیت و انضباط را که در زندگی اهمیت بسزائی دارد، درباره

آنان مراعات بنماید. لذا پیامبر (ص) از کوچکترین فرصت و مناسبی برای پرورش شخصیت و رشد فضائل اخلاقی فرزندان خود حسن و حسین (ع) استفاده می‌نمود و در این راه از هیچ کوشش فروگذار نمی‌کرد. چنانکه در تاریخ زندگانی پرافتخار آنان چنین می‌خوانیم:

در ایام کودکی حسنین (ع) روزی پیامبراکرم (ص) مشغول استراحت بود، در این هنگام حسن مجتبی (ع) آب خواست، رسول خدا روی علاقه خاصی که به فرزند خود داشت، شخصا بپا خاست و مقداری شیر دوشید و ظرف شیر را بدست حسن (ع) که حاضر بود، از جا حرکت کرد تا او نیز از شیر بخورد ولی هر چه حسین (ع) کوشش می‌کرد که پیامبر (ص) شیر را از حسن بگیرد و به او بدهد، کوشش او به جائی نمی‌رسید. فاطمه زهرا (ع) از مشاهده این صحنه در شگفت ماند و به پدر گرامی خود گفت: گویا حسن نزد تو محبوبتر است؟ پیامبر (ص) فرمود: نه، چون او اول آب خواست، روی ترتیب

و حساب، خواستم شیر را اول به او بدهم. [3] .

حضرت مجتبی (ع) هنوز کودک بود که در مجلس جد بزرگوار خود پیامبر (ص) حاضر می‌شد، و آیات قرآن را که نازل می‌شد از زبان آنحضرت می‌شنید و بخاطر می‌سپرد و چون نزد مادر برمی‌گشت، آنچه یاد گرفته بود، برای مادرش بازگو میکرد علی (ع) که از بیرون میآمد؛ فاطمه زهرا (ع) آنرا برای علی (ع) نقل مینمود.

روزی امیرمؤمنان از دختر پیامبر پرسید که از این آیات چگونه آگاه شده‌ای؟ فاطمه (ع) گفت: فرزند خردسالم حسن در محضر پیامبر (ص) مینشیند و آیات وحی را از پیامبر (ص) میشنود و سپس در منزل برای من نقل میکند. [4] .

حضرت مجتبی (ع) از دوران پرعظمت جد بزرگوارش چند سال بیشتر درک نکرد و پس از درگذشت

آنحضرت، خاطرات شیرین دوران کودکی و نوازشهای فوق‌العاده پیامبر (ص) را بیاد داشت زیرا او تقریبا هفت سال بیش نداشت که پیامبر اسلام بدرود زندگی گفت و جهان اسلام را با بحران بیسابقه‌ای روبرو ساخت بفاصله کوتاهی نیز فاطمه زهرا (ع) دیده از جهان فروبست و بر اندوه و تأثر او افزوده شد.

حسن و حسین (ع) که در اندک زمانی، هم جد و هم مادر خود را از دست داده بودند، یگانه عامل تسلی‌بخش و پناهگاهی که داشتند پدر مهربانشان علی (ع) بود و تنها از آغوش گرم و پرمهر او برخوردار بودند.

حسن مجتبی (ع) دوران جوانی را در کنار پدر ارجمند خود سپری کرد که پس از رحلت پیامبر (ص) از صحنه حکومت و زمامداری جامعه‌ی اسلامی کنار مانده بود و از این رو فرصت بیشتری برای رسیدگی به امور شخصی و فرزندان خود داشت، حضرت مجتبی (ع) در این مدت ناظر فداکاریها و گذشتهای خارق‌العاده پدر بود و درس مبارزه با مشکلات، و ایستادگی در برابر

سختیها را در مکتب پدر میآموخت. در دوران خلافت کوتاه مدت امیرمؤمنان (ع) نیز در همه صحنه‌ها در رکاب پدر برای پیشبرد هدفهای مقدس اسلامی جانفشانی میکرد.

حسن بن علی (ع) از همان دوران جوانی، از لحاظ علم و دانش و فضیلت، چهره‌ای درخشان و ممتاز بشمار میرفت و بمناسبتهای مختلف، مسائل پیچیده علمی و قضائی را حل مینمود و به سئوالات و مشکلات مردم، پاسخ میداد.