الف) مشربه‌ی ام‌ابراهیم: در آخر باب العوالی مدینه‌ی منوره، بستانی است که چون ام‌ابراهیم همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله را در آن جا درد زایمان عارض شد، دستش را به چوبی گفته بود که بعد از لحظاتی فرزندش ابراهیم به دنیا آمد؛ بدین جهت، مشربه‌ی ام‌ابراهیم نام گرفت. این بستان در نزدیکی مدارس یهودی آن زمان واقع شده بود [178]؛ درختان مشربه‌ی ام‌ابراهیم از وادی «مهزور» آبیاری می‌شده است.

ب) العواف: جایگاهی است در نزدیکی مدینه که اموال اهل مدینه در آن نگهداری می‌شده است؛

پ) الصافیه، المیثب [179] ، الدلال، برقه [180] ، و حسنی؛ که بنابر نقل واقدی، همه‌ی مناطق فوق از آن مخیرق یهودی بود [181] که مسلمان شد او در غزوه‌ی أحد شرکت کرد و به شهدت رسید. مخیرق وصیت کرده بود، چنانچه به شهادت رسید، اموالش در اختیار رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار گیرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در سال هفتم هجرت، اموال او را جزء موقوفات و صدقات ثبت نمود. [182].

بسیاری از بزرگان عرب بر این که میثب از صدقات رسول خدا صلی الله علیه و آله است برای عموم مردم بوده، تأکید دارند، از جمله‌ی آنان بکری است که گوید: «هو موضع صدقات رسول الله؛ آن جا (میثب) جایی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را موقوفه و صدقه قرار داد.»

کثیر، شاعر عرب گوید:

نواعم عم علی میثب

عظام الجذوع احلت بعاثا

کدهم الرکاب بأثقالها

غدت من سماهیح أو من جؤاثی [183].

«شتر مرغ‌ها در سرزمین میثب چاق شده و رشد پیدا کرده‌اند، شاخه‌ی درختان،

محکم گردیده و پذیرای مهمانان دسته جمعی است، عده زیادی از سواران با وسایل بسیار وارد شده‌اند (کنایه از مدت طولانی ماندن آن‌هاست) و شب را صبح می‌کنند با شیر شترها و سیرابی و شیردان گوسفندها.»

این شعر، کنایه از موقوفه بودن میثب است که عموم مردم استفاده می‌کردند و جایگاه سرسبزی نیز بوده است.

ت) بخشی از سرزمین خیبر به نامهای: الوطیح، الکتیبه و سلالم که رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان خمس غنائم گرفت و بر خویشاوندان، ذوی القربی، ایتام، مساکین، بیچارگان و همسران خود وقف نمود. [184].

با نگاه اولیه به فرمان امیرالمؤمنین علیه‌السلام چنین گمان می‌رود که این فرمان، همانند وصیت و سفارش شخصی افراد درباره‌ی اموال شخصی است تا بعد از مرگ، اختلاف و جدایی در میان ورثه نیفتد، لیکن بعد از تعمق و تأمل بیش‌تر در مورد صدقات و موقوفات رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی‌طالب و دیگر ائمه علیهم‌السلام جهت مصالح مسلمین، روشن می‌شود که خطبه در صدد نصب مدیر امور مالی مطمئن و دقیق برای حفظ و حراست بیت المال مسلمانان است، گر چه در میان صدقات، مقداری از دست‌رنج‌های آنان نیز دیده می‌شود.

فرمایش امام علی علیه‌السلام درباره‌ی سرزمین «بغیبغه» [174] ، بعد از با خبر شدن از آن، گواه مطلب فوق است که:

«یسر الوارث، ثم قال: هی صدقة علی المساکین و ابن السبیل و ذی الحاجة الأقرب [175]؛ وارث را خوشحال می‌کند. سپس فرمود: این سرزمین صدقه است و وارثان آن، بیچارگان و در راه ماندگان و نیازمندان نزدیک هستند.».

ایوب بن عطیه گوید: شنیدم امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«قسم رسول الله صلی الله علیه و آله الفی‌ء فأصاب علیا «ع» أرض. فاحتفر فیها عینا فخرج منها ماء ینبع فی السماء کهیئة عنق البعیر فسماها عین ینبع. فجاء البشیر یبشره فقال بشر الوارث، بشر الوارث، هی صدقة بتا بتلا فی حجیج بیت الله و عابر سبیله لا تباع و لا توهب و لا تورث. فمن باعها او وهبها فعلیه لعنة الله و الملائکة و الناس أجمعین، لایقبل الله منه صرفا و لا عدلا [176]؛

رسول خدا صلی الله علیه و آله غنایم جنگی را تقسیم نمود، در آن هنگام، زمینی به نام علی علیه‌السلام افتاد. پس از مدتی چشمه‌ای را احداث کرد که از آن به اندازه‌ی گردن یک شتر آب خارج می‌شد، آن سرزمین را «ینبع» نامید. در آن هنگام، شخصی از یاران آمد و به آن حضرت بشارت و مژدگانی داد. آن حضرت دوبار فرمود: بشارت را به وارثان این زمین بدهید. این صدقه‌ی جاریه است، تنها برای حجاج

بیت الله الحرام و مسافران آن مسیر است و به هیچ وجه فروخته نخواهد شد و بخشیده نمی‌شود و به ارث هم نخواهد رسید، پس هر کس آن را بفروشد و یا به دیگری ببخشد، نفرین خدا و فرشتگان و مردم، همگی بر او باد و خداوند هیچ گونه تصرفی را - در جهت از بین بردن ینبع - از او قبول نخواهد کرد.»

و در نقلی دیگر فرمود: ینبع و چشمه‌های جوشان آن را وقف نمودم و صدقه قرار دادم برای فقرا، بیچارگان و در راه ماندگان، چه آنان در نزدیک باشند و یا در نقطه‌ای دور، در زمان آرامش و یا جهاد و درگیری با دشمنان اسلام؛ سپس فرمود: این صدقه‌ی جاریه به کسی بخشیده نخواهد شد و به ارث به کسی نخواهد رسید تا خداوند آن را به وارثان حقیقی واگذار نماید و او (خداوند) بهترین وارث است. [177].

در این جا فهرست‌وار بعضی از صدقات و موقوفات رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و فاطمه‌ی زهرا علیهاالسلام را می‌آوریم تا دایره مسؤولیت امور مالی موقوفات حسن بن علی علیه‌السلام و أهمیت آن در زمان حیات و حکومت پدرش و بعد از آن روشن گردد.

اشاره

طی حکمی از سوی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام سرپرستی و تولیت اوقاف را برعهده گرفت.

در یکی از أوامر(و وصایای)آن بزرگوار آمده است:«هذا ما أمر به عبدالله علی بن أبی‌طالب أمیرالمؤمنین فی ماله، ابتغاء وجه الله، لیولجه به الجنة و یعطیه به الأمنة. منها: فانه یقوم بذلک الحسن بن علی یأکل منه بالمعروف و ینفق منه بالمعروف، فان حدث بحسن حدث و حسین حی، قام بالأمر بعده و أصدره مصدره. و ان لأبنی فاطمة من صدقة علی مثل الذی لبنی علی، و انی انما جعلت القیام بذلک الی ابنی فاطمة ابتغاء وجه الله و قربة الی رسول الله صلی الله علیه و آله و تکریما لحرمته و تشریفا لوصلته. و یشترط علی الذی یجعله الیه أن یترک المال علی أصوله، و ینفق من ثمره حیث أمر به و هدی له، و أن لا یبیع من أولاد نخیل هذه القری ودیة حتی تشکل أرضها غراسا [173]؛ این فرمانی است از بنده‌ی خدا، علی بن أبی‌طالب أمیرالمؤمنین، درباره‌ی دارایی خود به خاطر به دست آوردن خشنودی خدا. نخستین کسی که این فرمان را انجام می‌دهد، حسن بن علی است. او از این اموال براساس مبانی صحیح شرعی بهره می‌گیرد و انفاق می‌کند. اگر برای حسن پیش‌آمدی روی داد و حسین زنده بود، او باید این کارها را انجام دهد و جانشین برادرش گردد. بدانید که بهره‌ی فرزندان فاطمه از صدقات علی درست مانند بهره‌ی سایر فرزندان علی است و این که سرپرستی آن را به پسران فاطمه واگذار نمودم، به خاطر خدا و به خاطر تقرب به رسول خدا صلی الله علیه و آله و بزرگداشت حرمت او و احترام پیوند خویشاوندیشان به او می‌باشد. با کسی که این اموال در دست اوست، شرط می‌کنم که اصل مال را حفظ کند و تنها از میوه و درآمدش در آن راهی که به او دستور داده‌ام انفاق کند و از نهال‌های نخل چیزی نفروشد تا همه‌ی سرزمین، یکپارچه زیر پوشش نخل قرار گیرد و آباد شود.»این فرمان بعد از برگشت از صفین صادر شده و ابلاغ آن، جنبه‌ی دستوری و حکمی دارد. و مضمونش می‌رساند که حکم تصدی أموال شخصی امیرالمؤمنین علیه‌السلام نبوده، بلکه اموال امام و حاکم است که باید برای حفظ امامت و زعامت و خاندان پرفضیلت اهل‌بیت حفظ شود و حقوق و صدقات به اهلش برسد. باید گفت که این منصب یکی از مسوولیتها و شؤون امامت است که آن را اختصاص به امام حسن و سپس امام حسین علیه‌السلام می‌دهد، اگر غیر از این باشد،«ابتغاء وجه الله»و«تکریما لحرمته»معنایی ندارد. سخن دیگر این که معمولا در بسیاری از صدقات و موقوفات،«موقوف علیهم»یعنی کسانی که صدقات و موقوفات باید برای آن‌ها مصرف شود، معین و مشخص شده است و این‌ها سادات و بنی‌الحسین علیهم‌السلام بودند و یا فقرا و حجاج بیت الله الحرام و موارد دیگر(که توضیحش خواهد آمد)؛ لذا هیچ تردیدی وجود ندارد که حکم امام علیه‌السلام به فرزندش جهت اموال شخصی نبوده، بلکه اموال و موقوفات و صدقات عمومی بوده است که در بحث آینده به آن‌ها اشاره خواهد شد.

اشاره

امام حسن علیه‌السلام فرزند بزرگ امیرالمؤمنین، دارای صفات برجسته‌ای همچون لیاقت، شجاعت، شهامت، صداقت، تقوا، تجربه، آگاهی و بردباری و… بود. او در دامن رسول خدا صلی الله علیه و آله تربیت یافته و بیش‌تر غزوات و درگیری‌های صدر اسلام را که در آخرین دهه عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله تحقق یافت، دیده بود. آن بزرگوار در کنار پدر، با حوادث آن دوران خوی گرفت، بدان جهت در راه پیشبرد اسلام هیچ گونه ترس و وحشت در وجود آن بزرگوار راه نمی‌یافت و در زمان حیات و حکومت امیرالمؤمنین علیه‌السلام دوشادوش آن حضرت در مشکلات شرکت داشت و مسؤولیت‌های گوناگونی را برعهده گفت که به صورت اجمال آن‌ها را می‌آوریم:

در هر صورت به هنگام حرکت از مدینه به ربذه، امیرالمؤمنین و حسنین علیهماالسلام همچنین عقیل، عمار و… بدرقه‌اش کردند و جملاتی را از سوز دل بیان داشتند که هر یک درس و پیامی را با خود دارد. امام حسن مجتبی علیه‌السلام با دلی دردمند، خطاب به ابوذر(ره)فرمود:«یا عماه، لولا أنه لا ینبغی للمودع أن یسکت و للمشیع أن ینصرف لقصر الکلام و ان

طال الأسف و قدأتی القوم الیک ما تری فضع عنک الدنیا بتذکر فراغها و شدة ما اشتد منها برجاء ما بعدها و اصبر حتی تلقی نبیک صلی الله علیه و آله و هو عنک راض [170]؛ ای عمو! گر چه حزن و اندوهم زیاد است، ولی کوتاه سخن می‌گویم، زیرا آن کس که مشایعت می‌کند، باید برگردد و آن را که تودیع و بدرقه می‌کنند باید آرام باشد. اکنون که می‌بینی این‌ها با تو چنین می‌کنند، پس دل از دنیا برگیر و صابر و شکیبا باش، زیرا پاداش‌های بزرگ فردا(قیامت)در انتظار تو است. صبر کن تا پیامبرت را در آن جهان زیارت کنی، در حالی که آن بزرگوار از تو خشنود خواهد بود.»عثمان به غیر از ابوذر افرادی از أهل کوفه را به شام تبعید نمود؛ و همچنین افرادی را از بصره روانه‌ی شام کرد مانند حمران بن ابان و…، از این رو، مؤمنان و موالیان اهل بیت علیهم‌السلام در حکومت عثمان امنیتی نداشتند. عثمان با روش تهدید و تطمیع و فشار و با بی‌توجهی به سیره‌ی رسول خدا صلی الله علیه و آله حکم راند و حکومتش تا جمعه، دوازده ذیحجه سال 35 هجری به طول انجامید و در سن 82 سالگی در حالی که مورد خشم و غضب مردم قرار گرفته بود، به دست آنان کشته شد. [171].

در این دوران 25 ساله، حسن بن علی علیه‌السلام از نزدیک شاهد عملکرد خلفای بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و می‌دید که صحابه‌ی بزرگ، همچون علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، عمار یاسر، أبوذر، سلمان، مقداد و رشید هجری و… مدتی کناره گرفتند و سپس به مخالفت برخاستند تا آن جا که این مخالفت و عصیان عمومی و همگانی شد و تا سقوط عثمان مردم آرام نگرفتند. پس از کشته شدن عثمان، تمامی اقشار جامعه، اعم از مهاجر و انصار و

انقلابیون، همراه طلحه و زبیر در محضر علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام حضور یافته و فریاد برآوردند:«یا اباالحسن، ان هذا الرجل قد قتل، و لا بد للناس من امام و لا نجد الیوم أحدا أحق بهذا الامر منک لا أقدم سابقة و لا أقرب قرابة من رسول الله صلی الله علیه و آله؛ ای علی! عثمان کشته شد و ناگزیر از داشتن پیشوا و امامیم. امروز شایسته‌تر از تو برای مقام خلافت وجود ندارد، چه کسی با سابقه‌تر و نزدیک‌تر از تو به رسول خدا صلی الله علیه و آله است؟»با پافشاری زیاد، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را بر قبول و پذیرش حکومت راضی نمودند و سپس با او بیعت کردند. آن گاه صحابه‌ی بزرگ یکی پس از دیگری بر تأیید و حمایت حکومت عدلی الهی علی علیه‌السلام برخاستند، از جمله ثابت بن قیس، خزیمة بن ثابت، صعصعة بن صوحان، مالک اشتر، عقبة بن عمرو و… و گروه‌های مختلف جامعه. [172] اینک حاکمیت و وصایت به حق رسول خدا صلی الله علیه و آله جایگاه خود را پیدا کرد و حسن بن علی علیه‌السلام پرتوان ترین بازو برای علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، قدرت و توان خود را به نمایش گذاشت.

در میان یاران پیامبر صلی الله علیه و آله چهره‌هایی بودند که به جهاتی مورد توجه مردم قرار گفته و در اوج استبداد و انحراف حکومت، زبان صادق و راستین اسلام به شمار می‌آمدند، از جمله‌ی آنان ابوذر غفاری(ره)بود که عثمان و هیأت حاکمه‌اش را نهی از منکر می‌نمود و جلو انحراف‌های آنان را می‌گرفت و راه و روش پیامبر صلی الله علیه و آله را در برخورد با بیت المال و چگونگی مصرف آن در اداره‌ی مسلمانان بیان می‌داشت. ابوذر را از شام(تبعیدگاه وی)به مدینه منوره باز گرداندند، اما عثمان در مدینه نیز نتوانست حضور او را تحمل کند و با وضعی بسیار فجیع و

چند صباحی نگذشته بود که تمام حسن ظن‌ها تبدیل به سوء ظن گردید و همکاری‌های یاران پیامبر صلی الله علیه و آله با حکومت عثمان قطع شد، زیرا عثمان با نشان دادن دو ضعف بسیار روشن از خود(ضعف اراده؛ نژادپرستی و پر و بال دادن به خویشاوندان نااهل)کاری کرد که گروهی از یاران بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله در برابرش

ایستادند. طولی نکشید که حاتم‌بخشی‌ها و ولخرجی‌های بی‌حساب و کتاب او و همچنین عزل و نصب‌های غیر منصفانه‌اش زبانزد خاص و عام گردید. عثمان فرومایگانی همچون عبدالرحمان بن عوف و ولید بن عقبه و حبیب بن مسلمه را بر سرنوشت مسلمانان حاکم کرد و بیت المال را به جیب چنین افرادی سرازیر نمود؛ اشخاصی چون حکم بن عاص(عموی خویش)را که پیامبر صلی الله علیه و آله لعن و نفرین نموده و از مدینه بیرونش کرد وبه طائف تبعید نموده بود و حتی ابوبکر و عمر نیز او را نپذیرفتند، به مدینه بازگرداند [166]؛ مدت زیادی نگذشت، عثمان صدقات«قضاعه»را، که مبلغ سیصد هزار درهم بود، طی حکمی به حکم بن عاص بخشید. [167].

بخشش‌های نابجای عثمان موجب شد که جبهه‌ای قوی از صحابه و یاران پیامبر صلی الله علیه و آله در برابرش بایستند و با وی به مبارزه بپردازند و سرانجام او را از اریکه‌ی قدرت به زیر کشند.

بعد از آن انزوای سیاسی چند ساله(حدود دوازده سال)که عمربن خطاب و ابوبکر برای اصحاب و یاران شناخته شده‌ی پیامبر صلی الله علیه و آله به وجود آورده بودند و آنان را خانه‌نشین کرده بودند و بسیاری از آن اصحاب که عملشان برای مردم حجت شرعی بود و شاید مطرح شدنشان در جامعه‌ی آن روز، وظیفه‌ای محسوب می‌شد، به ویژه در سال‌های 25 تا 29 هجری که با انتقال قدرت از عمر به عثمان فضای باز سیاسی به وجود آمده بود و لازم بود که از فرصت‌ها درست استفاده شود. حضور در جبهه‌ی جنگی که هر روز دایره‌ی حاکمیت مسلمان‌ها را بازتر می‌کرد و مرزهای جدیدی را می‌گشود، دقیقا در راستای مصالح امت اسلامی بوده است. شرکت مستقیم حسنین علیهماالسلام می‌توانست اطلاعات بیش‌تر و دقیق‌تری به حضرت امیر علیه‌السلام دهد و اهل بیت را مطرح نماید و از سوی دیگر چیزی مانع نمی‌شد که آنان شرکت نکنند. پس اگر می‌بینیم علی علیه‌السلام مسؤولیتی در دست نداشت و حتی وقتی از او خواستند که مسؤولیتی بپذیرد، با کمال صراحت آن را رد کرد، شاید به خاطر عدم مشروعیت حکومت بوده است، لیکن

شرکت حسنین علیهماالسلام آن هم در مقطعی خاص، دلیل بر مشروعیت آنان نمی‌شد و به طور حتم، شرکت در فتوحات آفریقا و گرگان و طبرستان و… با مشورت پدرشان امیرالمؤمنین علیه‌السلام بوده است و بدون رضایت آن بزرگوار شرکت نمی‌کردند، همچنان که در دوران قبل و بعد از آن، جنگ‌هایی رخ داد و آنان شرکت نکردند. امیرالمؤمنین علیه‌السلام با فرستادن فرزندان خود به جنگ می‌خواست حسن ظن خود را به آنان نشان دهد و به دیگر مسلمانان بفهماند که گسترش مرزهای کشور اسلامی جهت رساندن پیام اسلام، آرزوی دیرینه‌ی اوست و نیز بفهماند که اگر روزی در برابر عثمان و حکومت او ایستاد و مخالفت کرد، به خاطر مصالح امت اسلامی و حفظ شریعت مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد بود. بنابراین باید توجه داشت که بیعت نکردن علی علیه‌السلام با خلفای بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله بالاترین دلیل بر مخالفت و ناخشنودی اهل بیت علیهم‌السلام از آنان بوده است و این را همه‌ی اصحاب و یاران بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله می‌دانستند و کار آن بزرگوار برای آنان حجت شرعی بود. اضافه بر مطالب گذشته حسنین علیهماالسلام در آن دوران، مسؤولیت امامت و رهبری عامه را بر دوش نداشتند. گاهی از سوی پدر، مأموریت و کار خاصی به آنان محول می‌گردید؛ پس ممکن است شرکت آنان در این فتوحات نیز از این قبیل بوده و اهداف مختلفی را دنبال می‌کرده‌اند.

بعضی همانند استاد جعفر مرتضی عاملی مشارکت حسنین علیهماالسلام در فتوحات آفریقا و طبرستان و… را انکار کرده‌اند و گفته‌اند: این فتوحات در راستای مصالح اسلامی نبوده و برای مسلمانان بهره‌ای نداشته است. گذشته از این، شرکت آنان در فتوحات به منزله‌ی تأیید و تثبیت مشروعیت حاکمیت خلیفه‌ی سوم بود.

بنابر نقل ابن‌اثیر، ابن‌خلدون، سید هاشم معروف الحسنی و همچنین علامه باقر شریف قرشی حسن و حسین علیهماالسلام که بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله در هیچ فتحی شرکت نداشتند، لکن در فتح شمال افریقا به همراه دیگر رزمندگان مسلمان که ده هزار نفر بودند، شرکت کردند. حضور دو سبط پیامبر صلی الله علیه و آله در سال 26 هجری برای همگی سروربخش بود و به برکت وجود آنان فتحی بزرگ نصیب مسلمانان گشت و صحابه‌ی بزرگ دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله همانند عبدالله بن جعفر، عبدالله بن عباس و… نیز همراه بودند. ابونعیم اصفهانی نسبت به امام مجتبی علیه‌السلام می‌نویسد: ایشان همانند دیگر رزمندگان و جنگجویان با جنگ و مبارزه داخل اصفهان گردید و بار دیگر جنگجویان از گرگان عبور نمود و گذر کرد.

و نیز گفته‌اند: در فتح طبرستان (مازندران) که سعید بن عاص فرماندهی لشگر اسلام را به عهده داشت و با آنان جنگید، عبدالله بن عباس و بسیاری از صحابه و همین طور حسنین علیهماالسلام حضور داشتند که این پیروزی در سال سی هجری نصیب مسلمانان گردید.