درس ششم: مسئله جبر و اختيار

از مسائلى كه ارتباط نزديك با مسئله عدالت پروردگار دارد مسئله «جبر و اختيار» است.

زيرا به اعتقاد جبريون انسان در اعمال و رفتار و گفتار خود هيچ گونه اختيارى از خود ندارد، و حركات اعضاى او درست همانند حركات جبرى مهره هاى يك ماشين است.

سپس اين سؤال پيش مى آيد كه اين عقيده با مسئله عدل الهى چگونه سازگار است؟ و شايد به همين دليل، گروه اشاعره - همان گروهى كه قبلا از آنها نام برديم و حسن و قبح عقلى را انكار مى كنند - جبر را پذيرفته و عدالت را انكار كرده اند، چرا كه با قبول جبر ديگر مسئله «عدالت» مفهوم نخواهد داشت.

براى روشن شدن اين بحث ناگزيريم كه چند موضوع را مورد بررسى دقيق قرار دهيم.

* * *

1- سرچشمه اعتقاد به جبر

هر كس در درون وجودش احساس مى كند كه در تصميم گرفتن آزاد است، فى المثل فلان كمك مادى را به فلان دوستش بكند يا نكند، و يا اين كه در حالى كه تشنه است و آب جلو روى او گذارده اند مى تواند بنوشد يا ننوشد، فلان كس در مورد او كار خلافى كرده مى تواند او را ببخشد و عفو كند و يا نبخشد.

يا اين كه هر كس ميان دستى كه بر اثر پيرى يا بيمارى لرزان است و دستى كه با اراده حركت مى كند فرق مى گذارد.

با اين حال كه مسئله آزادى اراده يك احساس عمومى انسان است چرا جمعى به دنبال مكتب جبر رفته اند؟!

البته دلائل مختلفى دارد كه يك دليل مهم آن را در اينجا يادآور مى شويم، و آن اين كه انسان مى بيند محيط روى افراد اثر مى گذارد، تربيت نيز عامل ديگرى است، تلقينات و تبليغات و فرهنگ اجتماعى نيز بدون شك در فكر و روح انسان مؤثّر است، گاه وضع اقتصادى نيز انگيزه حركت هايى در انسان مى شود، عامل وراثت را نيز نمى توان انكار كرد.

مجموعه اين امور سبب مى شود كه گمان كند انسان از خود اختيارى ندارد، بلكه عوامل «درون ذاتى» و «برون ذاتى» دست به دست هم مى دهند و ما را وادار مى كنند كه تصميم هايى بگيريم، و اگر اين عوامل نبودند چه بسا اين اعمال از ما سر نمى زد. اينها امورى است كه مى توان از آنها به جبر محيط، جبر شرايط اقتصادى، جبر تعليم و تربيت و جبر وراثت تعبير كرد، واز عوامل مهم توجّه فلاسفه به مكتب جبر است.

2- نكته اصلى اشتباه جبرى ها

امّا آنها كه چنين فكر مى كنند از يك نكته اساسى غافلند و آن اين كه بحث در «انگيزه ها» و «علل ناقصه» نيست، بحث در علت تامه است. به تعبير ديگر: هيچ كس نمى تواند سهم «محيط» و «فرهنگ» و «عوامل اقتصادى» را در انديشه و افعال انسان نفى كند، بحث در اين است كه با تمام اين انگيزه ها باز تصميم نهايى با خود ماست.

زيرا ما به روشنى احساس مى كنيم كه حتّى در يك نظام غلط و طاغوتى مانند نظام شاهنشاهى گذشته كه زمينه براى انحرافات فراوان بود، مجبور نبوديم منحرف شويم، در همان نظام و فرهنگ مى توانستيم «رشوه» نخوريم، به «مراكز فساد» نرويم، بى بند و بارى نداشته باشيم.

بنابراين حساب «زمينه ها» را از «علت تامه» بايد جدا كرد.

به همين دليل بسيارند كسانى كه در يك خانواده آلوده، يا فرهنگ منحط، پرورش يافته اند، و يا از وراثت نامناسبى برخوردار بوده اند، در عين حال راه خود را از همه جدا كرده و حتّى گاه دست به قيام و انقلاب بر ضد همان محيط زده اند، اگر بنا بود همه انسان ها فرزند محيط و فرهنگ و تبليغات زمانشان باشند، نبايد هيچ انقلاب اساسى در دنيا صورت بگيرد، بايد همه با محيط خود بسازند، و هيچ كس محيط جديد و نوينى نسازد.

اينها همه نشان مى دهد عواملى كه در بالا ذكر شد، هيچ كدام سرنوشت ساز نيست، تنها زمينه ساز است، سرنوشت اصلى را اراده و تصميم خود انسان مى سازد.

اين درست به آن مى ماند كه ما در يك تابستان داغ و سوزان تصميم مى گيريم كه به فرمان خدا روزه بگيريم، تمام ذرات وجود ما تمناى آب دارد، امّا ما براى اطاعت فرمان حق همه اينها را ناديده مى گيريم، در حالى كه ديگرى ممكن است به اين تقاضا گوش دهد و روزه نگيرد.

نتيجه اين كه ماوراى تمام انگيزه ها، عامل سرنوشت سازى به عنوان اراده و تصميم انسان وجود دارد.

* * *

3- عوامل اجتماعى و سياسى مكتب جبر

حقيقت اين است كه مسئله جبر و اختيار در طول تاريخ مورد سوءِ استفاده فراوان واقع شده است، يك سلسله عوامل جنبى در دامن زدن به عقيده جبر و نفى آزادى اراده انسان دائماً مؤثّر بوده است، از جمله:

الف - عوامل سياسى

بسيارى از سياستمداران جبّار و خودكامه براى خاموش كردن شعله انقلاب مستضعفين، و ادامه حكومت نامشروع خود دائماً به اين فكر دامن مى زدند كه ما از خودمان اختيارى نداريم، دست تقدير و جبر تاريخ سرنوشت ما را در دست دارد، اگر گروهى اميرند و گروهى اسيرند اين حكم قضا و قدر يا جبر تاريخ است!

پيداست كه اين طرز فكر تا چه حد مى تواند توده ها را تخدير كند، و به ادامه سياست هاى استعمارى كمك نمايد، در حالى كه در عقل و شرع سرنوشت ما به دست ماست و قضا و قدر به معنى جبرى، اصلا وجود

ندارد، قضا و قدر الهى بر طبق حركت و خواست و اراده و ايمان و تلاش و كوشش ما تعيين شده است.

ب - عوامل روانى

افراد تنبل و سست و بيحالى هستند كه غالباً در زندگى گرفتار شكست مى شوند، و هرگز ميل ندارند به اين حقيقت تلخ اعتراف كنند كه تنبلى يا اشتباهات آنها باعث شكست آنها شده، لذا براى تبرئه خود دست به دامن مكتب جبر مى زنند و گناه خود را به گردن سرنوشت اجبارى مى افكنند، تا از اين راه آرامش كاذبى پيدا كنند، مى گويند چه مى توان كرد گليم بخت ما را از روز اوّل سياه بافتند، با آب زمزم و كوثر نمى توان آن را سفيد كرد، ما يك پارچه استعداد و كوشش هستيم امّا افسوس كه بخت يار ما نيست!

ج - عوامل اجتماعى

بعضى مى خواهند آزاد باشند و به هوسرانى هاى خود ادامه دهند و هر گونه گناهى كه با تمايلات حيوانى آنها سازگار بود مرتكب شوند، و در عين حال خود را به نوعى قانع كنند كه گناهكار نيستند، و جامعه را نيز فريب دهند كه آنها بى گناهند.

اينجاست كه پناه به عقيده جبر مى برند و هوسبازى هاى خود را به اين عنوان كه ما در كارهايمان از خودمان اختيارى نداريم توجيه مى كنند!

ولى به خوبى مى دانيم كه همه اينها دروغ است، و حتّى خود كسانى كه اين مسائل را مطرح مى كنند خود ايمان به بى اساس بودن اين

عذرهاى واهى دارند، منتها لذات و منافع زودگذر آنها اجازه نمى دهد كه حقيقت را آشكار بگويند.

لذا براى سالم سازى جامعه بايد با طرز تفكّر جبرى، و اعتقاد به سرنوشت اجبارى كه ابزار دست استعمار و استثمار، و وسيله توجيه دروغين شكست ها، و عامل پيشرفت آلودگى در اجتماع است مبارزه كرد.

* * *

فكر كنيد و پاسخ دهيد

1- فرق مكتب «جبر» و «اختيار» چيست؟

2- جبرى ها بيشتر روى چه دليلى تكيه مى كنند؟

3- در برابر تأثير محيط و فرهنگ و وراثت چه پاسخى داريد؟

4- عوامل «سياسى» و «روانى» و «اجتماعى» كه به عقيده جبر دامن مى زند چيست؟

5- موضع گيرى ما در برابر اين عوامل بايد چگونه باشد؟