اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: افضل الناس من كظم غيظه و حلم عن قدره ؛ بهترين مردم كسى است كه خشم خود را وقت غضب فرو برد و با وجود قدرت بر انتقام حلم كند.

شرح

يكى از صفات كمال كه موجب رفعت مقام انسان است در دنيا و عقبى ترك خشم و عصبانيت و تند خلقى است و حلم و عفو از هر كه در حق او بدى و آزار كند كه خدا در قرآن عظيم فرمايد: والكاظمين الغيظ و العارفين عن الناس (532)

بزرگى در اين است كه انسان خشم و غضب را فرو برد و با وجود قدرت بر انتقام از بدى ها و آزار مردم بگذرد: الا تحبون ان يغفرالله لكم ؛ (533)آيا دوست نداريد كه خدا از تقصير شما در گذرد، شما هم از بدى هاى خلق درگذريد و خشم و غضب را فرو بريد تا خدا هم از گناهان شما بگذرد.

حواريان به عيسى عليه السلام گفتند: از همه چيز سخت تر در عالم چيست ؟!

گفت : خشم خدا كه دوزخ از آن ترسان است .

گفتند: امان از خشم خدا به چيست ؟

گفت : به فرو بردن خشم و غضب خود.

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

الا و ان الجهاد الجنه فمن جاهد نفسه ملكها و هى اكرم ثواب الله لمن عرفها ؛ (530)مردم ! آگاه باشيد كه جهاد با نفس كافر، ثمن و قيمت آن بهشت ابد است و هر كس با نفس جهاد كرد، مالك نفس خود شود و اين جهاد نفس نزد خدا گرامى تر از هر عمل نيكوست به شرط آن كه عالم باشد كه چگونه جهاد با نفس كند.

شرح

يعنى هر كس راه جهاد با نفس كه جهاد اكبر است از طريق عقل و دين بياموزد و نيكو با نفس به جنگ پردازد بر او فاتح شود و تمام خير و سعادت و فضل و رفعت در اين است كه انسان در اين جنگ فتح مبين است و مبداء فتوحات قلبى و اشراقات الهى است و بهشت ابد، مزد و ثمن اين فاتحيت است .

و در كلمه ديگر فرمود: خبر الجهاد النفس ؛ بهترين جهاد، جهاد با نفس ‍ است . و باز فرمايد، مهر الجنه جهاد النفس ؛ جهاد با نفس كابين عروس ‍ بهشتى است . رزقناالله و اياكم .(531)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

من هوان الدنيا على الله لايعصى الا فيها ؛ (528)از پستى و شومى دنيا نزد خدا همين بس است كه جز به ترك دنيا كسى به خدا و لذات آخرت نمى رسد.

شرح

چون دنيا دار عمل و امتحان است و آخرت دار نتيجه و پاداش است ، لازمه عالم دنيا حركت مختلف و متنازع است بين قواى روح با قواى بدن و لذات روحانى و جسمانى و حب خدا به حب دنيا كه يكى از روح و يكى از جسم است ، ابدا در دلى جمع نخواهد شد جز به ترك اعراض و شهوات دنيوى .

كسى به حب خدا و رضا و رضوان حق نرسد، لذا فرمود: از شومى دنيا و خوارى آن نزد خدا همين بس كه كسى جز به ترك دنيا و مخالفت با لذات دنيوى به ثواب بهشت و لقاى خدا و نعمت آخرت نخواهد رسيد و لذات دنيوى مانع وصول به نعم ابدى الهى است و در كلمه ديگر فرمود:

حب الدنيا راءس الفتن و راءس المحن ؛ حب دنيا منشاء هر فتنه و فساد و اساس هر رنج و محنت است .(529)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

ادب نفسك بما كرهته لغير؛ (526)فرمود: نفس خود را ادب و تربيت كن از آن چه در ديگران ناپسند مى بينى .

شرح

يعنى يك راه براى تهذيب و تربيت و ادب نفس آن است كه صفات رذيله و افعال ناشايسته اى كه در مردم ببينى تو است ، نفس خود را از آن صفات پاك سازى و آنچه زشت ناشايست در مردم بينى ، بدان كه آن براى تو هم زشت و ناپسند است و تو در اثر حب نفس و خودخواهى بسا بر خود زشت نمى بينى .

در كلمه ديگر فرمود: استقبح من نفسك ما تستقبحه من غيرك ؛ از خود قبيح شمار عملى را كه از ديگران قبيح دانى .

پس از توجه به زشتى و ناپسندى به اوصاف و اعمال ديگران كه حب نفس ‍ مانع و حجاب درك زشتى آنها نيست ، قياس كار خويش برگير و مگذار حب به نفس سبب شود كه آن چه زشت است در خود زيبا تصور كنى و بر ديگران زشت و ناروا دانى . پس چون صفات رذيله و افعال قبيحه ديگران را به عقل فطرى خود بى حجاب نفس تشخيص مى دهى ، قبح و زشتى آنها را براى خود بشناس و نفس را از آن پاك ساز تا ادب نفس از بى ادبان بياموزى نه آن كه چون عيبى در خالق بينى ، از زشتى ها و عيوب نفس ‍ خويش غفلت كنى و به ادب و تربيت و تهذيب نفس خود نپردازى ، بلكه به عيب جويى و اوصاف رذيله مهذب نگردانى ، پس به جاى آن كه ما عمر را به عيب جويى ديگران صرف كنيم ، بهتر كه عيب خود را دور كرده و نفس ‍ خويش را مهذب و مؤدب سازيم كه در عيب جويى مردم زيان و در رفع عيوب خود هزاران سود دنيا و آخرت است .(527)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

ما ابعد الخير ممن همته بطنه و فرجه ؛ (524)چه قدر دور از خير و سعادت است آن كس كه همتش تمام صرف شكم و فرج است .

شرح

چون لذات حقيقى روحانى در ترك هواى نفس و دورى از شهوات حيوانى است مگر به قدر ضرورت و به قصد نتيجه عقلى ، پس هر كه تمام همتش در عمر براى لذات شكم و فرج است ، اين لذات بدنى فانى او را از لذات معنوى و سعادت ابدى كه علم و معرفت و محبت خداست باز مى دارد و از لذات روحانى اخروى باقى محروم مى گرداند و به هلاكت ابد مى كشاند، لذا فرمود:

دورترين مردم از خير و سعادت آن كسانند كه تمام عمر، همتشان صرف لذات شكم و فرج شود.

در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله كه فرمود: هلاك المرء فى ثلاث فى قبقبه و ذبذبه و لقلقه ؛

هلاك انسان در سه چيز است : در لذات شكم و فرج و لقلقه زبان اوست .

گناهان زبان هم از غيبت و دروغ و استهزاء به مردم و لغوگويى و غيره در اين حديث نبوى اضافه است .اعاذنا الله منه .(525)

اميرالمؤمنين على (ع ) به يكى از دانشمندان يهود فرمود: هر كس طباع او معتدل باشد، مزاج او صافى گردد، و هر كس مزاجش صافى باشد، اثر نفس ‍ در وى قوى گردد، و هر كس اثر نفس در او قوى گردد، به سوى آنچه كه ارتقايش دهد بالا رود، و هر كه به سوى آنچه ارتقايش دهد بالا رود، به اخلاق نفسانى متخلق گردد، و هر كس به اخلاق نفسانى متخلق گردد: موجودى انسانى شود نه حيوانى و به باب ملكى در آيد و چيزى او را از اين حالت برنگرداند.

يهودى گفت : الله اكبر! اى پسر ابوطالب ! همه فلسفه را گفته اى - چيزى از فلسفه را فروگذار نكرده اى .(523)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

اجل الامراء من لم يكن الهوى عليه اميرا ؛

بزرگ ترين فرمانداران عالم آن كس است كه محكوم فرمان هواى نفس ‍ نباشد. از شرح بى نياز است .(522)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: الشريعه رياضه النفس ؛ (520)

شريعت به حقيقت رياضت نفوس است براى وصول به حد كمال و سعادت و لذات ابد.(521)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

نفسك اقرب اعدائك اليك ؛ (518)نزديكترين دشمنان به تو نفس ‍ توست . پس مقدم از دشمنان ديگر با نفس بايد جهاد كرد؛ چون نزديك تر از ساير دشمنان است اين سخنان در مكتب انبياء است كه مهذب روح بشوند. (519)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: اعدا عدوك نفسك التى بين جنبيك (516) ؛ بزرگترين دشمن تو نفس اماره تو استكه دائم حضور توست و پيوسته به دشمنى تو مى كوشد مردم مادى به اين سخنان وقعى نمى گذارند؛ چون جاهل به نفس قدسى و روح باقى خويشند.(517)