قال على (عليه السلام) لِرَجُل سَأَلَهُ اَنْ يَعِظَهُ:
«لا تَكُنْ مِمَّنْ يَرْجُوا الاْخِرَةَ بِغَيْرِ الْعَمَلِ، وَ يُرَجِّي التَّوْبَةَ بِطُولِ الاَْمَلِ، يَقُولُ فِى الدُّنْيا بِقَوْلِ الزّاهِدينَ وَ يَعْمَلُ فِيها بِعَمَلِ الرّاغِبينَ»;
«حضرت در اجابت درخواست شخصى كه از او نصيحت خواست، فرمود: از كسانى مباش كه آخرت را بدون انجام اعمال صالح مى خواهند، و توبه را با آرزوهاى دراز تأخير مى اندازند، و درباره دنيا همچون زاهدان سخن مى گويند، ولى همچون دنياپرستان عمل مى كنند!»(1).

شرح و تفسير

به راستى سخنان حضرت على (عليه السلام) معجزه آسا است و اين جمله از درخشان ترين آن ها است. در اين جمله سه دستور مهمّ، كه خير دنيا و آخرت فرد و جامعه در آن نهفته، آمده است. توجّه كنيد:
1ـ بهشت را به بهانه نمى دهند، و تنها سخن گفتن، بدون عمل، نجات بخش انسان نخواهد بود. تنها ادّعاى عشق به دين و ولايت و پيشوايان دين، گره اى از مشكلات ما باز نخواهد كرد و با لقلقه زبان بدون عمل، اميدى به آسودگى و راحتى در جهان آخرت نخواهد بود.
ادّعاى دوستى و ولايت اهل البيت (عليهم السلام) زمانى كارساز است كه مجموعه اى از اعمال صالح و نيك به همراه داشته باشيم، تا اگر مرتكب لغزش ها و خطاهايى شده باشيم، ولايت و شفاعت و مانند آن، لغزش ها و خطاها را جبران كند. در ضمن از مباحث فوق روشن مى شود مدعيان عشق به خاندان پيامبر (عليهم السلام) كه هيچ توشه اى از اعمال صالح ندارند چقدر در اشتباهند.
2ـ توبه و بازگشت به سوى خداوند با آرزوهاى طولانى سازگار نيست. مخصوصاً كه انسان از آينده خود هيچ اطّلاعى ندارد و زمان مرگ خود را نمى داند. كسى كه نمى داند يك لحظه ديگر زنده است يا مرده، چگونه آرزوهاى طولانى دارد؟! و شخصى كه آرزوهاى طولانى دارد چگونه مى تواند توبه كند؟! أجل زنگ خطر و داروى مهمّى براى درمان اين درد است. هنگامى كه اجل حضرت سليمان (عليه السلام)مى رسد حتّى اجازه نشستن به او داده نمى شود و در حال ايستاده قبض روح مى گردد!(2) بنابراين نبايد با آرزوهاى طولانى توبه را به تأخير بيندازيم.
3ـ سومين موعظه حضرت اين است: از كسانى كه بين گفتار و عملشان تفاوت وجود دارد مباش! كسانى كه به هنگام سخن گفتن آن چنان در مورد دنيا سخن مى گويند كه گويا تارك و زاهد دنيا هستند; ولى در مقام عمل كاملا وابسته و حريص بر دنيا مى باشند. سعى كن سخن و عملت هماهنگ باشد. واى به حال من، اگر از عشق على دم مى زنم، امّا عملم هماهنگ با معاويه هاست! سخن از معنويّت و خداپرستى و روحانيّت مى گويم، ولى غرق در مادّى گرايى و تجمّل پرستى مى باشم!
راغبين به دنيا چه كسانى هستند؟ آن ها كسانى هستند كه در سر دو راهى ها پشت به خدا و رو به دنيا مى كنند.
مردم هنگامى كه بر سر دو راهى قرار مى گيرند، چند دسته اند:
نخست، افرادى كه بى قيد و شرط راه دنيا را برگزيده و به خدا پشت مى كنند.
دوم، گروهى كه عكس گروه اوّل عمل مى كنند و راه آخرت را در پيش مى گيرند.
و گروه سوم، انسان هاى شكّاك و متحيّرند، اشخاصى همچون عمر ابن سعد كه هم طالب ملك رى به قيمت شهيد كردن امام حسين (عليه السلام)مى باشند و هم خواهان بهشت برين، و در جنگ عقل و نفس امّاره بالاخره عقل آن ها مغلوب مى گردد! بايد با اين معيار خود را بسنجيم، تا معلوم شود كه از چه گروهى هستيم.

1. نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 150.
2. تفسير نمونه، جلد 18، صفحه 44. و تاريخ انبياء، صفحه 197.

قال على (عليه السلام): 
«ما اَطالَ اَحَدٌ الاَْمَلَ اِلاّ نَسِىَ الاَْجَلَ و اَساءَ الْعَمَلَ»;
«هيچ انسانى آرزوهاى خود را طولانى نمى كند، مگر اين كه مرگ را فراموش مى كند و اعمال او بد مى شود!»(1).

شرح و تفسير

آرى آرزوهاى دور و دراز، انسان را گرفتار سوء رفتار و قبح اعمال مى كند. در زبان عرب دو لغت به معناى اميد و آرزوست; يكى «رجاء» و ديگرى «أمَل» است، اوّلى بار مثبت دارد و منظور از آن اميد و آرزوى سازنده است، ولى «اَمَل» گاه بار منفى دارد و به معنى آرزوهاى غيرسازنده است. ظاهراً در فارسى «اميد» معادل «رجاء» و «آرزو» معادل «امل» است. حضرت على (عليه السلام) در اين روايت پرمعنى به يكى از جنبه هاى منفى «أمل» مى پردازد و تأثير سوء آن را در اعمال انسان گوشزد مى نمايد.
سؤال: راستى چرا «آرزوهاى طولانى» اين قدر بد است؟
پاسخ: خاصيّت زرق و برق مادّى دنيا اين است كه از دور جاذبه قوى دارد، امّا وقتى انسان به نزديك آن مى رسد به آن عادت مى كند و جاذبه خود را از دست مى دهد. مانند موادّ مخدّر كه افراد قبل از رسيدن به آن برايشان جاذبه دارد، امّا وقتى معتاد شدند ديگر جذبه اى براى آن ها ندارد. و بايد مرتّباً مقدار آن را افزايش دهند تا در كام مرگ فرو روند.
شخصى كه اجاره نشين است و از مشكلات آن رنج مى برد آرزو مى كند كه خانه اى ملكى، هر چند كوچك نصيبش شود و اين برايش فوق العاده جاذبه دارد، امّا هنگامى كه به آن مى رسد، پس از مدّت كوتاهى برايش عادى مى شود و آرزوى خانه اى بزرگ تر با امكانات بيش تر مى كند، امّا به آن هم قانع نيست و هر روز در فكر منزل مرفّه ترى است.
هفت اقليم ار بگيرد پادشاه *** همچنان در بند اقليمى دگر!
بنابراين آرزوها مرز و پايانى ندارد، بدين جهت اگر انسان بخواهد به آرزوهاى خويش برسد بايد تمام نيرويش را صرف رسيدن به آن نمايد و طبيعى است كه ديگر وقت و نيرويى ندارد كه صرف جهان آخرت نمايد. بدين جهت در احاديث معصومين آرزوهاى طولانى مذمّت گرديده و موجب فراموش كردن آخرت شمرده شده است(2).
اين مطلب را نيز در نظر داشته باشيم كه زيادى نعمت، كه معمولا آرزوهاى طولانى در راستاى تحصيل آن است، در بسيارى از موارد مايه بدبختى است! حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) از بيابانى عبور مى كردند، فرمود: برويد مقدارى شير بياوريد و پول آن را هم به صاحب حيوان بدهيد. صاحب آن حيوان از دادن شير به پيامبر(صلى الله عليه وآله) امتناع ورزيد! پيامبر (صلى الله عليه وآله) دعا كرد كه اموالش زياد شود! از آن جا گذشتند و به شبان ديگرى رسيدند و همان تقاضا را مطرح كردند. آن شبان ادب كرد و به سرعت مقدارى شير در اختيار پيامبر (صلى الله عليه وآله) و همراهان قرار داد. حضرت دست به دعا برداشت و فرمود: خدايا! به اندازه كفاف و عفاف به او نعمت ارزانى دار! اصحاب از تفاوت اين دو دعا، براى آن دو نفر پرسيدند؟ حضرت فرمود: زيادى نعمت براى شخص اوّل مايه رنج و عذاب است(3).

1. غرر الحكم و درر الكلم، جلد 6، صفحه 101، حديث 9676.
2. در روايتى از امام على (عليه السلام) مى خوانيم: «طُولُ الاَْمَلِ يُنْسِى الاْخِرَةَ، آرزوهاى طولانى سبب فراموشى آخرت است» (اخلاق در قرآن، جلد سوم، صفحه 188).
3. بحار الانوار، جلد 69، صفحه 61، حديث 4.

قال على (عليه السلام):

«وَ لْيَكُنِ الْبَيعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوازينِ عَدْل وَ اَسْعار لا تُجْحِفُ بِالْفَريقَيْنِ مِنَ الْبايِعِ وَ الْمُبْتاعِ فَمَنْ قارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ اِيّاهُ فَنَكِّلْ بِه وَ عاقِبْهُ فى غَيْرِ اِسْراف»;
«بايد معاملات با شرايط آسان صورت گيرد; با موازين عدل و نرخ هايى كه نه به فروشنده زيان برساند و نه به خريدار! و هرگاه كسى پس از نهى تو از احتكار، به چنين كارى دست بزند، او را كيفر كن! و در مجازاتش بكوش، ولى زياده روى نكن»(1).

شرح و تفسير

سه مشكل مهمّ جامعه ما را تهديد مى كند:
1ـ تهاجم فرهنگى دشمن، كه بى رحمانه عقايد و آداب و رسوم ملّت مسلمان را هدف قرار داده است.
2ـ ايجاد اختلاف و رخنه در صفوف يكپارچه و متّحد مسلمانان، كه از ابزارهاى كهنه دشمنان است.
3ـ تورّم و گرانى بى حساب، كه با سوء مديريّت خودى ها، يا كارهاى حساب شده دشمن پديد مى آيد.
در مورد مشكل سوم، كه موضوع روايت فوق نيز مى باشد، توجّه به نكاتى لازم است.
الف) تورّم و گرانى در حدّ معقول و شناخته شده قابل تحمّل و تحليل اقتصادى است. امّا نرخ هاى ساعتى و قيمت هاى ناپايدار، كه هر لحظه در حال تغيير است، نوعى هرج و مرج و غارت اقتصادى است. و اين جاست كه حكّام شرع بايد در مقابل اين مسأله بايستند و با عوامل آن برخورد مناسب كنند.
ب) از نظر شرع دست قانون گذاران بسته نيست; زيرا اين كه گفته مى شود قيمت كالا حدّ معيّنى ندارد، بلكه تابع توافق خريدار و فروشنده است، مربوط به شرايط عادى اقتصادى است; ولى حكومت اسلامى مى تواند در شرايط غيرعادى نرخ كالاها را مشخّص كند و گرنه بعضى از مردم ديگران را همانند گرگ مى خورند. بنابراين طبق عناوين ثانويّه و در شرايط ويژه اقتصادى، مى توان نرخ كالاها را مشخّص كرد و متخلّفين را مجازات نمود. بلكه از حديث فوق استفاده مى شود كه نظارت حكومت به عنوان اوّلى لازم است و وجود انواع تعزيرات، كه روى حساب و كتاب باشد، لازم و ضرورى است.
ج) همه مردم بايد در چنين زمان هاى حسّاس همكارى نمايند و با خوددارى از خريد كالاهاى گران، عملا با گران فروشان مبارزه كنند.
د) آخرين نكته اين كه حكومت اسلامى بايد لااقل در زمانى كه گران فروشى مردم را تحت فشار قرار داده، نرخ هاى خود را جابجا نكند.
با رعايت نكات چهارگانه بالا مى توان گرانفروشى را كنترل كرد، تا اسلام و انقلاب را تهديد نكند.

1. نهج البلاغه، نامه 53، (عهدنامه مالك اشتر).

قال على (عليه السلام):

«يا كُمَيْلُ! قُلْ عِنْدَ كُلِّ شِدَّة «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ الْعَلِىِّ الْعَظيمِ» و قُلْ عِنْدَ كُلِّ نِعْمَة «اَلْحَمْدُلِلّهِ» تُزْدَدْ مِنْها، وَ اِذا اَبْطَأَتِ الاَْرْزاقُ عَلَيْكَ «فَاسْتَغْفِرِ اللهَ» يُوَسَّعُ عَلَيْكَ فيها»;
«اى كميل: در مواجهه با هر مشكلى بگو: «لا حول و لا قوّة الاّ بالله» خداوند كفايت آن مشكل را مى كند و هرگاه نعمتى به تو رسيد بگو: «الحمدلله» تا سبب فزونى نعمت گردد، و هرگاه روزى تو به تأخير افتاد، «استغفار كن» كه باعث گشايش روزى است!»(1).

شرح و تفسير

از سوى معلّمى بزرگ همچون على (عليه السلام) براى شاگرد مستعدّى چون كميل، سه ذكر بسيار عالى و مهمّ براى سه هدف بزرگ بيان شده است. آرى همه چيز در نزد معصومين (عليهم السلام) هست; حتّى اوراد و اذكار، و نيازى به ديگران نمى باشد. گفتن سه ذكر فوق، در سه زمان مخصوصى كه در روايت آمده است، آثار مهمّى دارد; ولى آنچه كه مهمّ است توجّه به اين نكته كه: «ذكر، فقط لقلقه زبان نيست» بنابراين، اگر به مفهوم اين ذكرهاى جالب، توجّه نكنيم و پيام آن ها را در جامعه پياده نكنيم، آن آثار را نخواهد داشت.
معناى ذكر «لا حول و لاقوّة الا بالله» اين است كه تمام قدرت ها به دست خداست و حلاّل همه مشكلات اوست و هر چه هست از ناحيه اوست. اگر اين معنى را باور كنيم و در نتيجه با تمام وجود به در خانه او برويم و ايمانمان به اين مفاهيم قوى شود، يعنى حالتى شبيه حالت غريق در دريا پيدا كنيم، كه جز قدرت خداوند به هيچ چيز ديگر فكر نكنيم، خداوند در مشكلات ما را كفايت خواهد كرد.
پيام ذكر «الحمدلله» اين است كه با رسيدن به نعمتى مغرور نشويم و حقيقتاً نعمت را از جانب او بدانيم، از آن سوء استفاده نكنيم، بخل نورزيم، در اين صورت نه تنها نعمت باقى مى ماند، بلكه فزونى مى يابد.
و ذكر سوم (استغفراللّه) نيز چنين است. معناى استغفار اين است كه ديگر به سراغ گناه نرويم; زيرا يكى از عوامل معضلات اقتصادى در جامعه گناهان است، جامعه گناهكار جامعه فقيرى نيز خواهد بود(2). البتّه بروز اين مشكلات به هنگام گناه، زنگ بيدارباشى است براى مؤمنان.
با اين بينش، بروز مشكلات فوق خود نعمت است، بدين جهت خداوند كفّار را به حال خود رها كرده و براى بيدارى آن ها زنگ بيدارباش نمى زند، تا در گناهان خويش غرق شوند.

1. بحار الانوار، جلد 74، صفحه 270.
2. براى آگاهى بيش تر از آثار گناهان در دنيا، به كتاب تحقيقى پيرامون نماز باران، صفحه 81 به بعد، مراجعه كنيد.

قال على (عليه السلام):

«اَلْعَفْوُ يُفْسِدُ مِنَ اللَّئيمِ بِقَدْرِ اِصْلاحِه مِنَ الْكَريمِ»;
«عفو و بخشش به همان مقدار كه اگر از سوى كريم باشد باعث اصلاح مى شود، اگر از ناحيه لئيم باشد باعث إفساد است»(1).

شرح و تفسير

اين حديث شريف را به دو شكل مى توان تفسير نمود.
تفسير اوّل: انسان كريم هنگامى كه شخص خطاكارى را مورد عفو و بخشش خويش قرار دهد محبّت او را جلب مى كند; چرا كه عفو او آميخته با بزرگوارى و تواضع است، ولى عفو و گذشت انسان هاى لئيم و پست، چون آميخته با منّت و آزار است، سبب إفساد مى شود. و اين در واقع مصداقى از مصاديق (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَة يَتْبَعُها اَذىً وَ اللهُ غَنِىٌّ حَليمٌ) «گفتار پسنديده (در برابر نيازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونت هاى آن ها)، از بخششى كه آزارى به دنبال آن باشد، بهتر است; خداوند بى نياز و بردبار است»(2) مى باشد.
تفسير دوم: در تفسير اوّل عفو و بخشش گاه از سوى «كريم» و گاه از سوى «لئيم» بود، كه در خطاكارى كه مورد عفو قرار گرفته دو عكس العمل متفاوت داشت، ولى طبق تفسير دوم عفو و بخشش گاه در مورد شخص «كريم» و گاه نسبت به شخص «لئيم» كه مرتكب خطا شده اند و مورد عفو قرار گرفته اند، مى باشد. طبق اين تفسير معناى روايت چنين مى شود: اگر آدم هاى كريمِ خطاكار مورد عفو قرار گيرند موجب إصلاح آنان مى گردد، ولى عفو انسان هاى پست و لئيم نه تنها موجب اصلاح آنان نمى شود، بلكه از آن سوء استفاده مى كنند و جسور و جرى شده و به فساد بيش تر مى پردازند، پس نتيجه عفو آنان إفساد است.
پيام اخلاقى اين روايت اين است كه عفو و گذشت هم حساب و كتابى دارد، هنگامى كه پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مكّه را فتح كرد، فرمان عفو عمومى صادر فرمود(3). اين عفو و گذشت اثر بسيار مطلوبى در غالب مردم مكّه گذارد، ولى چند نفر را كه اصلاح پذير نبودند استثناء كرد و فرمان قتل آن ها را صادر نمود. قرآن مجيد در مورد ثمره اين عفو عمومى مى فرمايد: (يَدْخُلُونَ فى دينِ اللهِ اَفْواجاً); آن ها (مردم مكّه) به صورت گروه گروه به دين اسلام مى گرويدند»(4). اين اقبال عمومى به اسلام، كه بدون هرگونه اجبار و اكراهى بود، ثمره عفو و بخشش پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله)بود. اين مسأله براى همه، مخصوصاً براى رهبران جامعه، درس بزرگى است. عفو و بخشش در آيات قرآن مجيد و روايات، به صورت گسترده مطرح شده است كه اين مختصر جاى طرح همه آن آيات نيست(5).

1. بحارالانوار، جلد 74، صفحه 419.
2. سوره بقره، آيه 263.
3. فروغ ابديّت، جلد دوم، صفحه 338.
4. سوره نصر، آيه 2.
5. به ميزان الحكمة، جلد 6، صفحه 358 به بعد، مراجعه كنيد.

قال على (عليه السلام):

«كُلُّ اَمْر ذى بال لَمْ يُذْكَرْ فيهِ اسْمُ اللهِ فَهُوَ اَبْتَرُ»;
«هر كار داراى اهميّتى كه بدون ياد خدا آغاز گردد، به سرانجام نمى رسد»(1).

شرح و تفسير

ياد خداوند در تمام اعمال و گفتار انسان مؤثّر است و غفلت از آن نتيجه منفى دارد. بر اين اساس در اين روايت شريف توصيه به ذكر نام الله در هر كارى شده است و روشن است كه منظور از بردن نام خدا و آغاز هر كارى به نام او، فقط گفتن بسم الله نيست، بلكه هدف اين است كه خداوند در تمام اعمال ما حضور داشته باشد، بدين جهت در اين روايت، بر خلاف روايات مشابه، به جاى «لَمْ يُبْدَأْ»(2) جمله «لَمْ يُذْكَرْ» آمده است. كه نه تنها در شروع كار، بلكه در ادامه كار هم ذكر الله لازم است.

چگونه خدا را ياد كنيم؟
«ذكر الله» و به ياد خالق و آفريدگار جهان هستى بودن انواعى دارد، برترين آن اين است كه انسان بداند او وجودى است وابسته، كه بدون تكيه بر خداوند، حتّى براى يك لحظه، نمى تواند به زندگى خود ادامه دهد. وابستگى ما انسان ها، بلكه تمام موجودات جهان هستى به خداوند متعال، مانند وابستگى نور چراغ ها به منبع انرژى است كه در ابتدا و ادامه نياز به آن منبع دارد. اگر انسان به اين مرحله از ياد خدا برسد و از آن غفلت نكند، بدون شك متحوّل و دگرگون مى گردد و ديگر به هيچ كس جز خدا تكيه نمى كند و امكان ندارد كه آلوده به گناه شود; زيرا چنين انسانى همواره خويش را در محضر خدا مى بيند و تمام نعمت ها و در يك جمله هستى اش را از ناحيه او مى داند و روشن است كه چنين انسانى هرگز گرفتار معصيت نمى شود. گناهان در لحظه هايى رخ مى دهد كه انسان از خدا غافل مى شود(3). انسانى كه دائماً به ياد اوست گناه نخواهد كرد.
 

1. بحار الانوار، جلد 73، صفحه 305 و جلد 89، صفحه 242.
2. جامع الصغير، جلد 2، صفحه 277، حديث 6284.
3. مباحث مختلف مربوط به غفلت; از جمله عوامل غفلت، عواقب شوم غفلت، نشانه هاى غفلت، راه هاى زدودن غفلت، غفلت مثبت و منفى و ديگر مباحث مربوطه را در كتاب اخلاق در قرآن، جلد دوم، صفحه 324 به بعد، مطالعه فرماييد.

کسی که رنج و ناراحتی مومن را برطرف کند خداوند رنج دنیا و آخرت او را برطرف سازد.

امام 3حسین (علیه السلام و آله)

هر کس گره ای از مشکلات مومنین باز کند، خداوند مشکلش را برطرف نماید.

امام 3حسین (علیه السلام و آله)

هر کس گره از کار مسلمانی بگشاید خداوند در دنیا و آخرت گره از کارش خواهد گشود.

امام 3حسین (علیه السلام و آله)

دو چیز مردم را هلاک و بیچاره گردانده است: 1- ترس از اینکه مبادا در آینده فقیر و نیازمند دیگران گردند 2- فخر کردن در مسائل مختلف و مباهات بر دیگران است.

امام 3حسین (علیه السلام و آله)