على عليه السلام فرمود: حسن الخلق راءس كل بر ؛ حسن اخلاق سرآمد تمام نيكوييهاست .

شرح

آن كس را كه اخلاق نيكوست ، بهترين و كامل ترين نعمت را خدا به او عطا كرده است ؛ زيرا در اثر خلق خوش انسان هم در عالم طبيعت آلامى نمى بيند و خوش زندگانى مى كند و هم در جهان ابد به واسطه خلق بد بر خود عذاب و عقابى مهيا نكرده ؛ زيرا لازمه خلق نيك بى آزارى به خلق و عدم ظلم و ستم به مردم است المسلم من سلم المسلمون من يده و لسانه پس در آخرت نيز سعادتمند و شاد و خوش خواهد بود، پس ‍ سر آمد صفات نيكو حسن اخلاق است كه رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: بعثت لاتمم مكارم الاخلاق ؛ مرا خداى متعال براى تكميل اخلاق نيكو به سوى خلق فرستاد.(463)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: احسن الصدق الوفاء بالعهد ؛ بهترين صدق و راستى آن است كه انسان به عهد و پيمان خود وفا كند.

شرح

صدق اينجا مراد راستى و درستى در قول و فعل است كه مقام صادقان و اهل ايمان است كه عهد خود را حفظ كنند. حضرت فرمود: بهترين صدق و راستى و اهم مراتب درستى وفاى به عهد و عمل به وعده است كه تمام فتوت و مردانگى در اين صفت وفادارى است . هر كس داراى صفت وفاست با خدا و خلق محققا امانت و صدق كلام و صراحت لهجه و شجاعت و جوانمردى و ساير اوصاف نيكو را نيز داراست و هر كه وفادار نيست ، ساير صفات نيكو را نيز فاقد است ؛ لذا در قرآن حفظ عهد و امانت را از صفات كامل ايمان شمرده است . والذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون (461)ديگر از صفات اهل ايمان آن است كه آنها رعايت امانت و عهد و قول خود را مى كنند.(462)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من عمل بالامانه فقد اكمل الديانه ؛ هر كه با امانت است ، دينش كامل است .

شرح حفظ امانت و پاكدامنى از عذر و خيانت ، دليل كمال ديانت است ؛ زيرا آن كس به نسبت به خدا و عالم قيامت و دار مجازات و حساب و كتاب ايمان دارد، محققا به مال و ناموس و جان و حساب مردم امانت نگاه دارد و هرگز به ظلم و عصيان خصوص ظلم به خلق و حق الناس آلوده دامان نگردد؛ چون از روز حساب و كيفر خدا مى ترسد و چنين كس در مراتب دين به مرتبه كمال رسيده است .

پس هر كه را وصف امانت است ، كمال ديانت است و اين صفت از صفات ستوده بسيار مهم انسان است .(460)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

لا عيش اهلنا من حسن الخلق ؛ هيچ زندگانى و عيشى گواراتر از حسن اخلاق نيست .

شرح

آن كس را كه خلق نيكوست ، شهوت و غضبش به فرمان عقل است و عقل عاقبت انديش است و سلامت و عافيت و صحت جسم و جان را در كارها منظور مى دارد و كارى كه نارواست در دنيا يا در آخرت موجب ناراحتى انسان است از او صادر نمى شود.

در اثر حسن خلق شخص هميشه با عيش خوش و دلى شاد بى مزاحمت و بدون غم و اندوه زندگانى را به سر مى برد. در خانه خوش موجب نشاط اهل منزل است و همسايگان و در محيط موجب محبوبيت نزد عموم و بالنتيجه موجب رضاى خدا و خلق است .

پس در دو عالم صاحب اخلاق نيكو خوش ترين زندگانى را خواهر داشت و در كلمه ديگر مقابل آن را فرمود: سوء الخلق نكد العيش و عذاب النفس ؛ خلق بد، مايه عيش ناخوش و زندگى پر غم و اندوه و رنج است .

و در كلمه ديگر فرمود:

من ساء خلقه ضاق رزقه ؛ شخص بدخلق تنگ روزى است .، و رزق روحش كه علم است نيز كن است . (459)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

افضل الشرف كف الاذى الاحسان ؛ (457)بهترين شرافت انسان ، ترك اذيت و آزار و بذل احسان به خلق است .

حضرت عليه السلام اول ترك ظلم و آزار به خلق را موجب شرافت ، دوم نيكى و احسان را سبب عزت شمرد و در كلمه ديگر فرمود: خير الناس ‍ من كافى على القبيح بالجميل ؛ بهترين مردم آنكس است كه در مقابل بدى كه با او كنند نيكى كند. ادفع بالتى هى احسن السيئه (458)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: افضل الايمان الاحسان ؛ (455)

نيكوترين اعمال ايمان احسان است .

در كلمه ديگر فرمود: اتباع الاحسان بالاحسان من كمال الجود ؛

از پى احسان ، احسان ديگر كردن مرتبه كامل احسان است .

يعنى به كسى كه احسان كرديد باز هم مكرر اعاده احسان كنيد و احسان اول شما را مانع از احسان دوم و سوم و پى در پى نشود تا به مرتبه كمال احسان كه لازمه محبت كامل خداست نائل شويد مقام احسان نزد عارفان توجه كامل به خداست . (456)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

المروه صدق اللسان و بذل الاحسان ؛ جوانمردى و فتوت ، راستگويى و احسان به خلق است .

شرح

راستگويى صفت مردان پاك با فتوت است و سخاوت و احسان و خيرخواهى به خلق يك صفت ديگر انسان است و لازمه صفت اول كه صدق و صراحت لهجه است ، صفا و وفا و درستى عمل و لازمه صفت دوم شجاعت و قوت نفس و همت بلند است .(454)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من احسن الى الناس حسنت عواقبه و سهلت له طوقه ؛ (452)

هر كه به خلق احسان كند، عاقبت امورش نيكو شود و راههاى صعب و مشكل امور بر او آسان گردد؛ يعنى كسى كه كارش احسان و خير خواهى و خدمت به خلق است ، خدا مشكلات عالم را بر او آسان كند، با مشكلات عواقب امور را كه عقبات برزخ و قيامت است بر او آسان سازد.(453)

لا فضيله اعلى من الاحسان ؛ (450)فضيلت و شرافتى براى انسان بالاتر از احسان به خلق نيست .

در كلمه ديگر فرمايد: به داد مظلومان رسيدن و رفع ظلم ظالمى را از سر مظلومى كردن ، از بهترين احسانهاست . (451)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

الكريم يعفو مع القدره و يعدل مع الامره ، و يكف اسائته و يبذل احسانه ؛ (448)

ترجمه

بزرگوار مردم با وجود قدرت بر انتقام بدكاران عفو مى كنند، و در دوران رياست و امارت به عدل و داد مى پردازند، و آزار به خلق نمى كنند، و از هر نيكى و احسان كه مى توانند از مال و جاه و قلم و قدم و غيره ، از هيچ كس ‍ دريغ ندارند. (449)