انس بن مالک درباره‌ی امام حسن علیه‌السلام می‌گوید:

«لم یکن أحد أشبه برسول الله - ص - من الحسن بن علی؛ هیچ فردی از امام حسن علیه‌السلام شبیه‌تر به پیامبر صلی الله علیه و آله نبوده است.»

أحمد بن حنبل به نقل از علی بن ابیطالب علیه‌السلام می‌نویسد:

«کان الحسن أشبه برسول الله ما بین الصدر الی الرأس و الحسین أشبه فیما کان أسفل من ذلک [51]؛ حسن علیه‌السلام از سینه تا سر شبیه‌ترین فرد به نبی گرامی اسلام بود و حسین از سینه به پایین بیش‌ترین شباهت را به آن حضرت داشت».

ابن‌صباغ مالکی در زیبایی صورت و اعضای حسن بن علی علیه‌السلام می‌نویسد: رنگ چهره‌ی حسن بن علی علیه‌السلام سفید آمیخته با سرخی بود؛ چشمانش سیاه، درشت و گشاده؛ گونه‌هایش هموار، موی وسط سینه‌اش نرم؛ موی ریشش پر و انبوه؛ پشت گوشش پر مو؛ گردن آن حضرت کشیده، براق همچون شمشیری از نقره؛ مفاصلش درشت و دو شانه‌اش پهن و دور از یکدیگر بود؛ انسانی چهارشانه، میانه قد و نمکین که نیکوترین صورت را داشت، ریش خود را با رنگ سیاه خضاب می‌کرد؛ مویش پرچین و کوتاه و قامتش رسا بود.

واصل بن عطا گفته است:

صورت حسن بن علی علیهماالسلام چون سیمای انبیا و هیأت و شکل او چون هیأت ملوک و امرا بوده است.

نواده‌ی رسول خدا صلی الله علیه و آله را به لقب‌های زیر می‌شناختند:

امام دوم؛ ریحانه‌ی رسول خدا صلی الله علیه و آله؛ زکی؛ سبط أول؛ سید؛ طیب؛ مصلح؛ نقی و ولی.

رسول خدا صلی الله علیه و آله از شدت علاقه به او، او را «أبومحمد» نامید و بدان کنیه صدایش می‌زد. ابن‌شهر آشوب به القاب آن بزرگوار، امین، اثیر، امیر، بر، حجت، زاهد، قائم، مجتبی و وزیر را اضافه می‌کند و کنیه او را ابوالقاسم نیز می‌نامد.

صدیقه طاهره از همسر خویش خواست تا برای نوزاد نامی انتخاب کند، لیکن امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: من در نام‌گذاری فرزندم بر رسول خدا صلی الله علیه و آله پیشی نمی‌گیرم.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به خانه‌ی دختر آمد و از وضعیت زایمان و چگونگی نوزادش پرسش نمود. زهرا و علی نوزاد را در پارچه‌ای زرد پیچیدند و به پیامبر دادند. رسول خدا صلی الله علیه و آله ضمن تبریک و تهنیت به داماد و دخترش، فرمود:

«ألم أتقدم الیکم أن لا تلفوه فی خرقة صفراء؛ مگر پیش از این نگفته بودم که نوزاد را در پارچه‌ی زرد نپیچید؟».

سپس پارچه‌ی سفیدی طلبید و آن مولود مسعود را در میان آن نهاد [43]؛ او را می‌بوسید، زبان مبارکش را در دهان او می‌گذاشت و آن طفل زبان پیامبر را همچون سینه‌ی مادر می‌مکید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از حمد و سپاس به درگاه الهی، أذان در گوش راست و اقامه در گوش چپش خواند، آن گاه رو به علی علیه‌السلام نمود، پرسید: چه نامی بر فرزند خود نهاده‌اید؟ [44].

علی علیه‌السلام پاسخ داد: «در نام گذاری‌اش بر شما پیشی نمی‌گیرم.»

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من نیز در نام‌گذاری او بر پروردگار سبقت نخواهم گفت. خداوند، فرشته‌ی وحی را از ولادت سبط اکبر پیامبرش آگاه ساخت و او را جهت تهنیت و نام‌گذاری خدمت آن حضرت فرستاد.

جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد، درود و سلام خدا را بر او ابلاغ کرد و ضمن تبریک و تهنیت گفت: خداوند به تو فرمان می‌دهد که نام فرزند هارون برادر موسی علیه‌السلام را برای فرزندت انتخاب کن. پرسید: اسمش چیست؟ جرئیل پاسخ داد: شبر. فرمود: اما زبان من عربی است. گفت: نامش را «حسن» بگذار.

آن گاه نامش را «حسن» گذاشت.

ابن‌اثیر می‌نویسد: «حسن» نامی است که در عرب جاهلیت تا آن روز، سابقه نداشت و کسی آن را نمی‌شناخت.

پانزدهمین روز ماه مبارک رمضان، سال دوم یا سوم هجرت بود که أولین ثمره‌ی نبوت و امامت، مدینة الرسول را نور باران کرد و کانون امامت و ولایت را درخششی دیگر بخشید. [42] پیشانی بلندش تجلی فروغ نبوت و امامت

[صفحه 49]

را در خود ترسیم کرده بود. موجی از سرور و شادی خاندان اهل‌بیت علیهم‌السلام را فراگرفت. این نوزاد بیش‌ترین شباهت را به پیامبر اسلام داشت. پدرش علی بن ابی‌طالب و مادرش فاطمه زهرا علیهماالسلام از خوشحالی در پوست خود نمی‌گنجیدند.

اشاره

بدیهی است که ساختار اولیه‌ی هر انسانی نشانگر ویژگی‌های مثبت و منفی او در آینده است و باید گفت که شخصیت‌های بزرگ عالم، از این امر جدا نبوده‌اند و مستثنی نشده‌اند. حسن بن علی علیه‌السلام که در بیت نبوت و امامت چشم به جهان گشود و ولادتش بالاترین مژده به پیامبر خدا و علی و فاطمه‌ی زهرا علیهم‌السلام بود. خلق و خلق او از عنایت‌های بی‌شمار خداوند کریم بر امت اسلامی شد. او در سال‌های اولیه‌ی هجرت آن هم در ماه مبارک رمضان پا به عرصه وجود گذاشت و برکات و خیرات زیادی را به همراه آورد. تسبیح و تهلیل و قراءت قرآن او به هنگام ولادت و هم‌سخن شدن جبرئیل با وی در گهواره، بیانگر عظمت و بزرگی او بود. [40].

او کسی است که بهشت آرزوی سکونت دادنش را داشت و بارها این امر را از خداوند متعال مسألت نمود و چنین درخواست کرد: «یا رب ألیس قد وعدتنی أن تسکنی رکنا من أرکانک؛ بار خدایا! آیا وعده ندادی که یکی از پایه‌های اساسی عالم

خلقتت را در من سکنی دهی؟».

جواب آمد: «أما ترضین أنی زینتک بالحسن و الحسین فأقبلت تمیس کما تمیس العروس؛ آیا خشنود نمی‌گردی، از این که تو را با ساکن شدن حسن و حسین زینت دهم؟ بهشت به پیش خواهد آمد و همانند داماد آنان را در آغوش خواهد گرفت.»

گفتار و رفتار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیانگر آن است که امامت و وصایت بعد از علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام در حسن و حسین علیهماالسلام تعین دارد. و آنان همانند دیگر ائمه‌ی اهل‌بیت علیهم‌السلام دارای قدرت کافی جهت زعامت مسلمانان بوده‌اند و آرامش امت اسلامی در سایه‌ی رهبرانی چون آنان است که معصومند و مؤید از ناحیه‌ی پروردگار؛ انسان‌هایی که در انجام وظایف خود، کوچک‌ترین قصور و تقصیری نداشته‌اند.

امامان شیعه در فراز و نشیب‌های گوناگون، جلوه‌های مختلف و متفاوتی داشته‌اند و حافظ اسلام و شریعت الهی بوده‌اند؛ آنان حدود و ثغور دین را ترسیم می‌کردند و به خط راستین اسلام محمدی استمرار می‌بخشیدند.

زندگانی امامان عالی‌قدر شیعه، همچون حضرت مجتبی علیه‌السلام و حضرت سیدالشهدا در ظاهر شکل‌ها و شیوه‌های مختلفی داشت، به طوری که در نگاه اول برای بسیاری از افراد ناآشنا ابهام‌آور و سؤال برانگیز است، لکن بررسی و تحلیل درست از زندگانی این پاکان راستین، این نتیجه را می‌دهد که آنان به دنبال حقیقت واحدی بوده‌اند که آن هدایت و راهبری امت اسلامی و ایجاد مدینه‌ی فاضله، به وسعت تمامی کره‌ی زمین بوده است تا مردم، همگی عبادت و بندگی حق کنند و از ظلم و ستم و چپاول به دور باشند و آرامش و اطمینان قلبی جهت

شکوفایی استعدادها فراهم شود.

از این رو برای تحقق بخشیدن به اهداف فوق، هر گاه می‌دیدند آمدن به میدان نبرد و درگیری مستقیم با دشمنان اسلام منجر به نابودی نیروهای مؤمن و فعال و کارآمد می‌شود و دشمن از جهت سیاسی و نظامی غالب و پیروز می‌گردد، همه‌ی شماتت‌ها و زخم زبان‌ها را تحمل می‌کردند و شرایط دشوارتر از میدان‌های جنگ را می‌پذیرفتند و ناخدایی و سکان‌داری کشتی اسلام را به عهده می‌گرفتند و به گونه‌ای دقیق هدایتش می‌کردند و توصیه‌های لازم را جهت حفاظت و سازماندهی نیروهای موجود می‌نمودند و هر گاه می‌دیدند امت اسلامی نیاز به سازماندهی علنی دارد و زمینه‌ی آن نیز فراهم گشته و همگی آمادگی کامل دارند و یا اعلان جنگ به عنوان یک ضرورت مطرح است، فرماندهی مردم را در میادین مختلف جهاد و جنگ به عهده می‌گفتند و رضوان و خشنودی خدا و رسولش را به دست می‌آوردند.

حسین بن علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام به هنگام خروج از مکه‌ی مکرمه به برادر خود محمد بن حنفیه فرمود:

«انما خرجت لطلب الاصلاح فی أمة جدی، أرید أن آمر بالمعروف و أنهی عن المنکر و أسیر بسیرة جدی و أبی علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام [39]؛ همانا حرکت من به سوی عراق جهت ایجاد صلاح و سعادت در امت جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله است. می‌خواهم آنان را به معروف فرمان دهم و از منکرات بازشان دارم و بر سیره و روش جدم و پدرم علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام حرکت نمایم.»

اهداف و آرمان‌های مقدس ائمه أهل بیت را می‌توان در سه محور جمع‌بندی و خلاصه نمود:

1. رهبری صحیح امت اسلامی در سایه‌ی حاکمیت قرآن و احیای

سیره‌ی رسول خدا صلی الله علیه و آله؛

2. حفاظت نیروهای مؤمن و کارآمد و پرورش استعدادهای درخشان مادی و معنوی در امت اسلامی و ایجاد آرامش روحی؛

3. ایجاد صلاح و سعادت برای مردم در سایه‌ی امر به معروف و نهی از منکر و رساندن آنان به استقلال و آزادی و حریت.

گفتنی است که دو هدف اخیر، پس از تحقق هدف اول به وجود خواهد آمد.

اینک با توجه به آنچه گذشت، زندگی امام حسن مجتبی، سبط اکبر پیامبر صلی الله علیه و آله را در فصل‌های آینده مورد بررسی قرار می‌دهیم و وضعیت تربیتی و سیاسی آن امام همام و همچنین موضع‌گیری‌های زیبا و به حقش را در برابر بی‌عدالتی‌ها و انحراف‌ها شرح می‌دهیم تا پرتو انوار تابناک حسنی، خورشید هدایت در همه‌ی ابعاد زندگی گردد.

حسن بصری از ابوبکره نقل کرده است: پیامبر بر روی منبر مشغول موعظه و

خطابه بود که حسن بن علی علیه‌السلام وارد شد و می‌خواست بر روی منبر رود، در آن هنگام پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«ان ابنی هذا سید و ان الله سیصلح به بین فئتین من المسلمین عظمتین [36]؛ همانا این فرزند من آقا و سرور است و خداوند سبحان به واسطه‌ی او در میان دو گروه بزرگ از مسلمانان صلح برقرار خواهد کرد.»

و نیز درباره‌ی حسین بن علی علیه‌السلام آمده است:

اسماء بنت عمیس گوید: وقتی حسین علیه‌السلام چشم به جهان گشود، او را در پارچه‌ی سفیدی پیچیدم و به رسول خدا صلی الله علیه و آله دادم. حضرت أذان در گوش راست و اقامه در گوش چپش خواند و سپس او را به سینه چسبانید و گریه می‌کرد. سبب را پرسیدم. فرمود:

«تقتله الفئة الباغیة من بعدی لا أنا لهم الله شفاعتی؛ متجاوزان ستمگر بعد از من او (حسین علیه‌السلام) را خواهند کشت، خداوند شفاعت مرا نصیب آنان نگرداند.».

سپس فرمود: أسماء! مبادا دخترم فاطمه علیهاالسلام را از این خبر آگاه سازی! او حسین را تازه به دنیا آورده است. [37].

و در حدیثی دیگر ابن‌عباس (ره) گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: وحی کرد خداوند سبحان به جبرئیل که بگوید ما فرزند تو را حسین نامیدیم، او را عزیز و گرامی دار و سپس به من خبر داد که بدترین افراد امتت حسین علیه‌السلام را خواهند کشت، در حالی که بر شرورترین مرکب سوار خواهند بود. وای بر قاتل او، وای بر کسی که او را بدان جا فرستاد، وای بر فرماندهی آن معرکه و پیکار، من از قاتل او بیزارم و او نیز از رحمت من دور خواهد بود، چرا که در قیامت مجرم‌تر و جنایتکارتر از او وجود ندارد؛ او با مشرکان محشور خواهد شد، آتش

جهنم برای سوزاندن و عذاب دادن وی رغبت بیش‌تری خواهد داشت از کسی که برای شوق بهشت خدا را اطاعت کند. [38].

امام باقر علیه‌السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«من أراد أن یتمسک بالعروة الله الوثقی التی قال الله عزوجل فی کتابه فلیتوال علی بن أبی‌طالب و الحسن و الحسین، فان الله - تبارک و تعالی - یحبهما من فوق عرشه [35]؛ هرکس که بخواهد [برای نجات خویش] به ریسمان محکم و اطمینان‌بخش الهی چنگ زند، همان عروة الوثقایی که خدای سبحان در قرآن دستور تمسک به آن را داده است، باید علی بن ابی‌طالب و حسن و حسین علیهم‌السلام را دوست بدارد؛ خداوند - تبارک و تعالی - محبت خود را نسبت به حسنین از بالای عرشش اعلان می‌دارد.».

اظهار علاقه و ابراز محبت‌های پیامبر نسبت به دو فرزندش حسن و حسین علیهماالسلام نشانگر سیره و هدف واحد این دو امام همام بعد از علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام است. رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها برخورد خصمانه‌ی دشمنان اسلام نسبت به دو سبط خود را محکوم نمود و آن را نشانگر انحراف و گمراهی و تیره‌بختی آنان دانست.

در دیدگاه پیامبر صلی الله علیه و آله امامت و رهبری حسنین علیهماالسلام هر دو مورد تأیید بوده و صلاح و سعادت امت اسلامی را در پیروی و اطاعت از آنان در زمان خویش می‌دیده است. پیامبر صلی الله علیه و آله چگونگی برخورد دو سبط گرامی‌اش را با حوادث آینده، دو نوع تاکتیک نسبت به هدف واحد می‌داند، همان طوری که احادیث گذشته آن را روشن نمود.

قال علی علیه‌السلام:

«دخلت یوما منزلی فاذا رسول الله صلی الله علیه و آله جالس و الحسن عن یمینه و الحسین عن یساره و فاطمة بین یدیه و هو یقول: یا حسن و یا حسین أنتما کفتا المیزان و فاطمة لسانه و لا تعدل الکفتان الا باللسان و لا یقوم اللسان الا علی کفتین… أنتما الامامان و لأمکما الشفاعة [30]؛

علی - ع - فرمود: روزی وارد خانه‌ام شدم دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته است، فرزندم حسن در طرف راستش، حسینم در طرف چپش و همسرم فاطه در مقابل آن حضرت بودند و او می‌فرمود: ای حسن و ای حسین! شما دو نفر دو کفه میزانید، مادر شما فاطمه زبان میزان و ترازوست؛ دو کفه متعادل نمی‌شود، مگر با زبان ترازو و زبان هماهنگ نمی‌شود مگر

با دو کفه… آن گاه فرمود: شما دو نفر امام و پیشوایید و برای مادرتان مقام شفاعت است.»

ابن‌شهر آشوب در ذیل تفسیر آیه شریفه‌ی: «و التین و الزیتون…» آورده است:

«مسلمانان همگی بر این مطلب اتفاق دارند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: الحسن و الحسین امامان قاما أو قعدا [31] ، و یا ابنای هذان امامان قاما أو قعدا.» [32].

پیامبر فرموده است:

«حسن و حسین دو امام و پیشوای امتند، چه پیکار و جهاد کنند و یا به طور علنی درگیر نشوند و به صورت مخفی و تقیه عمل کنند.»

همچنین فرموده است:

«این دو فرزندم حسن و حسین رهبر و پیشوای امتند، هر گونه که عمل کنند، جهاد و قیام نمایند و یا مبارزه‌ی علنی و آشکار نداشته باشند.»

گروهی از مورخان همانند هاشم معروف الحسنی نیز نسبت به حدیث فوق ادعای تواتر نموده‌اند، این گروه معتقدند: محدثان اجماع نموده‌اند بر این که حدیث فوق را پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است. [33] همچنین طارق بن شهاب گوید: شنیدم که علی بن أبی‌طالب به فرزندانش حسن و حسین می‌فرمود:

«أنتما امامان بعقبی و سیدا شباب أهل الجنة، و المعصومان حفظکم الله و لعنة الله علی من عاداکما [34]؛ شما دو تن (حسن و حسین) امامان و پیشوایان بعد از من هستید، و شما سرور جوانان بهشتید و هر دو معصوم هستید. خداوند شما را حافظ و یاور باشد و نفرین خداوند بر کسانی باد که با شما دشمنی می‌ورزند.»

ابوسعید خدری و ابن‌عباس و ابن‌عمر و حذیفة و أنس و… گویند:

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة [28]؛ حسن و حسین، آقا و سرور جوانان بهشتند.»

ترمذی نقل می‌کند:

«هما سیدا شباب أهل الجنة [29]؛ آن دو (حسن و حسین) آقا و سرور جوانان اهل بهشتند.»

قابل توجه است که ترمذی این روایت را صحیح و حسن می‌داند.