آن سان که پيامبر اکرم(ص) درداشتن خلق نيکو و تعامل با ديگران به ويژه در خانواده نمونه بودند «انک لعلي خلق عظيم» امام رضا(ع) نيز که به حق وارث جدشان رسول خدا(ص) بودند، تجسم اخلاق نيکوي آن حضرت هستند.
چه زيبا اين واقعيت در سروده آن شاعر تازي گو جلوه گر شده است که گفت:
يمثل النبي في أخلاقه فنه النابت من اعراقه شهود صدق لسمو ذاته کأنه النبي في صفاته پيامبر در اخلاق او جلوه گر مي شود چرا که او گلي روييده از ريشه پيامبر است، گواهاني راستين بر بزرگي شخصيت او گواه اند، گويي که او آينه تمام نماي صفات پيامبر است.
با توجه به بعد شخصيت اجتماعي امام رضا(ع)، نکته هايي از ويژگي هاي شخصيتي و الگوهاي رفتاري آن حضرت در خانواده را به تصوير مي کشيم.
ضرورت تشکيل خانواده از آنجا که مکتب اسلام ديني واقع بين و واقع نگر است، واقعيت ها و عينيت هاي زندگي را از نظر دور نداشته و براي استفاده بهينه از اين واقعيت ها راهکارهايي کارآمد و برنامه هايي متناسب با طبيعت و نياز انسان ارائه کرده است، از جمله اين عينيت ها پيوند زناشويي است که براي هيچ مرد و زني گريزي از آن نيست، مکتب اسلام در توجه دادن به اين موضوع، از يک سو اين پيوند را آيه اي از آيات خدا معرفي کرده است: «و من آياته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا ليها؛ از نشانه هاي او اين است که از جنس خودتان برايتان همسراني آفريده باشد که از آنان آرامش يابيد» و از سويي ديگر، آن دسته انسان هايي را که به طبيعت و نياز خود بي توجهند و از همسر گزيني سر باز مي زنند هم سو با شيطان معرفي کرده است، چنانکه پيامبر اکرم(ص) فرمودند: شرارکم عزابکم و العزاب خوان الشياطين؛ بدترين افراد شما بي
همسران شمايند و بي همسران برادران شياطين به شمار مي آيند.
در ضرورت تشکيل خانواده اين حديث نوراني امام رضا(ع)را که از امام باقر(ع) نقل کرده اند، ياد آور مي شويم که فرمودند:
زني از امام باقر(ع) پرسيد: خدا کارت را سامان بخشد من خانمي «متبتله» هستم، امام فرمود: منظورتان از تبتل چيست؟ او جواب داد به اين معني است که هرگز ازدواج نخواهم کرد، امام پرسيد: چرا؟ او گفت: مي خواهم با اين کار فضيلت و منزلتي به دست آورم، امام فرمود: از اين تصميم بازگرد، اگر بي همسري فضيلت بود، فاطمه به آن شايسته تر از تو بود.
طلاق، امري مباح ولي مبغوض
هرچند در زندگي زناشويي، طلاق به عنوان يک ضرورت پذيرفته شده است که گاه بسته به شرايط گزيري از آن نيست و شريعت اسلام نيز آن را تأييد کرده است اما در عين حال آن را مبغوض ترين و زشت ترين امر مباح خدا معرفي و براي جلوگيري از فروپاشي زندگي مشترک تدابيري تأثيرگذار نيز ارائه کرده است، توصيه به سازگاري، گذشت از لغزش ها، صبر و مقاومت در برابر مشکلات و تلخي هاي زندگي و حتي مدت عده که پس از وقوع طلاق در نظر گرفته مي شود، از جمله اين تدابير است.
امام رضا (ع)در اشاره به اين مطلب که در اسلام هرچند طلاق امري مباح و مشروع است اما براي جلوگيري از طلاق و تحکيم پيوند زناشويي شرايطي مقدر شده است که به راحتي طلاق انجام نشود، مي فرمايند: دليل اينکه طلاق سه تا شد اين است که ميان طلاق ها فاصله شود و در اين فرصت ميلي براي زندگي حاصل شود و يا اگر خشمي در کار بوده است فرو نشيند.
حسن رفتار در خانواده
خانواده کانوني است که هر چه با صفا و گرم تر باشد، زندگي شيرين تر و توفيقات انسان بيشتر خواهد شد. از اين رو امام رضا(ع) در اشاره به اهميت اين کانون، به بيان برخي از عواملي که در صفا و گرما بخشيدن به کانون
خانواده موثر است، مي پردازند.
آن حضرت در سخني نوراني، هم به حسن رفتار
در خانواده توصيه کرده و هم از نوع رفتار خود با همسرشان خبر داده اند و مي فرمايند: أحسن الناس يمانا أحسنهم خلقا و الطفهم بأهله و أنا ألطفکم بأهلي؛ کسي که ايمانش برتر از ديگران است، اخلاقش نيکوتر و به خانواده اش مهربان تر است و من نسبت به خانواده خود، مهربان ترم.
آن حضرت در جاي ديگر در ضرورت تأمين رفاه خانواده فرمود: صاحب النعمه يجب أن يوسع علي عياله؛ بر کسي که از مکنت مالي برخوردار است واجب است خانواده خويش را در وسعت قرار دهد.
امام رضا(ع)در اين باره که نبايد براي خود شيريني و رضايت ديگران، خانواده خود را به زحمت انداخت، به نقل از جد بزرگوارش امام علي(ع)مي فرمايند: مردي آن حضرت را به مهماني دعوت کرد، اما آن حضرت با سه شرط،
دعوت او را پذيرفت، از جمله آن که فرمود: در صورتي به مهماني شما مي آيم که خانواده خود را براي پذيرايي از من به زحمت نيندازي.
خودآرايي در خانه
نکته ديگري که بايد به آن توجه داشت، بايستگي آراستگي و خودآرايي مردان در خانواده است، يعني همان طور که مردان، از همسران خود توقع دارند که خود را براي آنان بيارايند، آنها نيز بايد در حد معمول، به ظاهر خود
برسند و براي ايجاد محبت در همسران خود، خود را بيارايند.
اين دستور ديني و انساني و عملي ساختن آن را از بزرگواري چون امام رضا(ع)بياموزيم که آراستگي در منزل را، نه براي خود که براي خانواده و براي تربيت درست، امري بايسته مي دانستند. آن حضرت(ع) که به ضرورت آراستگي مردان در منزل آگاهي کامل داشتند، خودشان نيز، اين مهم را عملي مي کردند.
ابن جهم مي گويد: نزد امام رضا(ع) رفتم ديدم آن حضرت، موهايش را خضاب کرده است.
با تعجب گفتم: فدايت شوم موهايت را رنگ زدي؟!
آن حضرت(ع) در جواب فرموند:بي گمان آمادگي مردان از جمله مواردي است که عفت زنان را فزوني مي بخشد، زنان که پاک دامني را وا نهاده اند، به اين دليل است که شوهرانشان آمادگي و خودآرايي را ترک کرده اند.
سپس فرمود:
آيا دوست داري همسرت را چون خود بي آرايش ببيني؟ گفت: نه، امام فرمود:
آماده نبودن همين است.
آن حضرت (ع) در حديثي ديگر به نقل از پدران خود، نزديک به همين مضمون فرمودند: زنان بنى اسرائيل از عفت و پاکى دست برداشتند و اين مسئله هيچ سببى نداشت جز آن که شوهرانشان، خود را نمى آراستند.
سپس افزود: زن نيز از مرد همان را انتظار دارد که مرد از او دارد.
از اين احاديث و ديگر آموزه هاي اسلامي استفاده مي شود که حقوق زن و مرد در خانواده بايد دو سويه باشد و هرکدام با ديگري بايد رابطه اي درست و انساني داشته باشد، آراستگي و خود آرايي و پرهيز از شلختگي و ژوليدگي چندش آور از جمله اين حقوق است که اگر به درستي صورت پذيرد طرفين را به زندگي زناشويي دلگرم مي کند و آرامش لازم را به ارمغان خواهد آورد.
اما امروزه مردان و برخي زنان که به دليل مشکلات اقتصادي در خارج از منزل کار مي کنند، چنان غرق کار مي شوند و در محيط کار با همکاران خود انس مي گيرند که وقتي به منزل باز مي گردند، نه نشاط روحي دارند و نه احساسي باقي مانده است که بخواهند به همسر خود ابراز احساسات کنند، اين جاست که زندگي مشترک رو به خمودگي مي رود و خانه براي زن و شوهر، به زنداني مخوف تبديل مي شود که در صدد فرار از آن زندان برمي آيند، اين فرار، گاه با ترک منزل و گاه با ترک زندگي مشترک حاصل مي شود.
مهرورزي به دختران هرچند در جامعه به ويژه در ميان فرزندان، تساوي و برابري از دستورات موکد اسلام است و بايد در ميان تمامي افراد هم سطح رعايت شود لکن در ميان فرزندان، گاه ترجيح دختران بر پسران يک اصل شناخته شده است، اين از آن روست که دختران از عاطفه بيشتر و احساساتي ظريف تر و شکننده برخوردارند،
امام رضا (ع)در ضرورت رعايت اين اصل، به نقل از رسول خدا(ص) فرمودند: ا… تبارک وتعالى على الناث أرق منه على الذکور و ما من رجل يدخل فرحه على امرأه بينه وبينها حرمه لا فرحه ا… يوم القيامه؛ خداوند بزرگ نسبت به زنان مهربان تر از مردان است و مرد، زني از محارم خويش را شاد نمي کند مگر آنکه خداوند او را در قيامت شاد خواهد کرد.
احترام به پدر و مادر
پدر و مادر از احترامي ويژه برخوردارند تا جايي که قرآن کريم نيکي به والدين را در کنار توحيد و اصل يکتا پرستي قرار داده است همان گونه که سپاس نهادن و احترام براي آنان را در کنار سپاس نهادن و احترام براي خداوند آورده است.
از اين رو در اسلام تأکيد شده است که فرزندان در رعايت حقوق والدين بکوشند و با کوتاهي در اين باره مورد عاق آنان قرار نگيرند چرا که عاق والدين گناهي بزرگ و نابخشودني است، اين سخن پيامبر اکرم (ص)است که در اين باره فرمودند: يقال للعاق عمل ما شئت فني لاأغفر لک؛ به کسي که مورد عاق والدين قرار گرفته است گفته مي شود: هرطور که مي خواهي عمل کن که من تو را نمي بخشم.
امام رضا (ع)در تأکيد بر حفظ حرمت پدر و مادر و در اشاره به فلسفه اين دستور، بي توجهي به پدر و مادر را نوعي بي توجهي به خدا و فرمان شکني او مي دانند و مي فرمايند: حرم ا… عقوق الوالدين لما فيه من الخروج من التوفيق لطاعه ا… تعالى؛ خداوند نافرماني پدر و مادر را به اين دليل حرام کرد که نافرماني آنان، بيرون رفتن از اطاعت خدا محسوب مي شود.
همان طور که آن حضرت، در ذيل آيه «أن اشکر لي و لوالديک» که سپاس از والدين در کنار شکر و سپاس از خدا آمده است، پذيرش سپاس از خداوند بزرگ را در گرو سپاس گزاري از پدر و مادر مي دانند و مي فرمايند: خداوند در قرآن به سه چيز امر کرده و سپس آن ها را با سه چيز ديگر مقارن کرده است و پذيرش آن سه چيز اول را مبتني به تقارن اين سه چيز دوم دانسته است تا اين که فرمودند: و أمر بالشکر له وللوالدين فمن لم يشکر والديه لم يشکر ا…؛ خدا هم به سپاس نهادن براي خود و هم براي پدر و مادر سفارش کرده است، از اين رو هرکس از پدر و مادرش قدرداني نکند در حقيقت از خدا قدرداني نکرده است.
آن حضرت(ع)، افزون بر آنکه خود، به پدر و مادر احترام مي گذاشتند و حق آنان را ادا مي کردند، در زمينه تکريم والدين توصيه هايي دارند که در اين مجال برخي را يادآور مي شويم.
آن حضرت فرمود: بر الوالدين واجب ون کانا مشرکين؛ نيکي به پدر و مادر واجب است هر چند که آنان مشرک باشند.
ضرورت اطاعت از والدين
آن حضرت(ع) در حديثي جامع، ضرورت اطاعت از پدر و مادر را گوشزد مي کنند و در حفظ احترام آنان مي فرمايند:بر تو باد که پدرت را اطاعت و نيکي کني، در برابر او تواضع و خضوع به خرج دهي، او را بزرگ شماري و اکرام کني، در نزد او صداي خود را آهسته گرداني؛ چرا که پدر اصل و ريشه فرزند است و فرزند فرع بر اوست، اگر او نبود فرزند نيز نبود.
به قدرت خدا اموال، مقام و جان خود را فداي پدران خود کنيد و من خبر مي دهم که جان و مالتان از آن
پدران شماست، از اين رو بايد جان و مال در خدمت آنان قرار گيرد.
در دنيا با بهترين صورت ممکن پدران خود را اطاعت کنيد و پس از مرگ آنان را دعا و برايشان طلب رحمت کنيد، زيرا روايت شده است اگر کسي در حيات پدر، به او نيکي کند ولي پس از مرگش، او را دعا نکند، خداوند او را عاق پدر مي نامد.
آن حضرت(ع) در ادامه اين سخن نوراني، در باره حق مادران تأکيد فراوان مي کنند و آن را لازم ترين حقوق برمي شمرند و مي فرمايند:
بدان که حق مادر لازم ترين و واجب ترين حقوق است؛ زيرا اين مادر است که آنچه ديگران تحملش را ندارند تحمل کرده است و با چشم، گوش و تمام اعضاي بدن خود، از فرزندش با خرسندي و شادماني نگهداري مي کند، کودک خويش را با تمام مشکلاتي که کسي ياراي پذيرش آن نيست حفظ مي کند، او به اين رضايت
داده است که خود گرسنگي را تحمل کند تا فرزندش سير شود.
او تشنگي را تحمل مي کند تا کودک او سيراب شود، او خود برهنه مي ماند تا فرزندش با لباس پوشانده شود، فرزندش در سايه قرار گيرد و او آفتاب سوزان را به جان مي خرد، از اين رو بايد به اندازه زحمت مادر، از او تقدير شود، به او نيکي کرد و با او مدارا کرد، البته جز با کمک خدا شما توان اداي حق مادر را نداريد.
معلم و برادر بزرگ در حکم پدر
امام رضا (ع)معلم و برادر بزرگ را به منزله پدر مي دانند و رعايت حقوق آنان را نظير حقوق پدر لازم مي دانند.
آن حضرت(ع) درباره ضرورت تکريم استاد فرمودند: معلم الخير و الدين يقوم مقام الأب و يجب مثل الذي يجب له
فأعرفوا حقه؛ معلم خير و آموزنده دين به مثابه پدر است و رفتاري همچون رفتار با پدر نسبت به معلم واجب است پس حق معلم را ياد بگير و آن را به موقع، ادا کن. همان طور که آن حضرت(ع) درباره ضرورت تکريم برادر بزرگ نيز فرمودند: الأخ الأکبر بمنزله الأب؛ برادر بزرگ جايگزين و به منزله پدر خواهد بود.
[جمعه 1394-06-06] [ 12:09:00 ق.ظ ]
