اميرالمؤمنان على عليه السلام فرمود:

من عرف الله سبحانه توحد، و من عرف نفسه تجرد، و من عرف الدنيا تزهد، و من عرف الله تقرد ؛ (354)

كسى كه خدا را شناخت موحد شود، و هر كه خود را شناخت مجرد از امور دنيوى گردد، و هر كه دنيا را شناخت در او زهد ورزد و اعراض كند. (355)

از پيامبر اكرم پرسش شد: به چه ، خدايت را شناختى ؟ .

فرمود: با خدا، اشيا را شناختم .

همچنين اميرالمؤمنان عليه السلام مى فرمايد: با خدا، خدا را بشناسيد!(353)

در جنگ جمل عرب باديه نشينى برخاست و گفت : اى اميرمؤمنان !آيا مى گويى ؛ خدا يكى است ؟ در اين هنگام مردم به او هجوم آوردند و گفتند: اى مرد !مگر نمى بينى كه اميرمؤمنان در چه وضعى است ؟ (منظور حالت جنگ و وضعيت بحرانى آن بوده است .)

حضرت فرمود: بگذاريد حرفش را بزند؛ زيرا آن چه كه او مى خواهد، من هم از اين مردم مى خواهم .

آن گاه فرمود: اى مرد !اين كه بگوييم خدا يكى است ، ممكن است بر چهار نوع باشد كه دو نوع آن جايز، و دو نوع ديگر آن جايز نيست .

اما آنهايى كه جايز نيست عبارت از اين است كه بگويد: خدا يكى است و منظور يك در باب اعداد باشد. كه اين در مورد خدا جايز نيست ؛ زيرا در باب اعداد دو هم داريم وگرنه ديگر عدد نيست . مگر نمى دانى كسى كه بگويد خداوند سومين شخص از سه شخص است ، كافر شده است ؟

قسم و صورت دوم اين است كه كسى بگويد خدا يكى است ؛ يعنى يكى از مردم است و مقصود، نوعى از يك جنس باشد، اين هم در مورد خدا جايز نيست ، چون تشبيه است و خداوند برى ء از تشبيه است . اما آن دو وجهى كه جايز است ، اولى اين كه بگويى خدا يكى است ؛ يعنى ميان اشياء شبيهى ندارد. و دوم اين كه بگويى خدا يكى است و مقصود اين باشد كه خدا در وجود و عقل و وهم تقسيم ناپذير است . و خداى عز و جل ، به همين گونه است . (351)

اما از نظر عقلى بايد گفت كه كثرت عددى با تكرار وحدت عددى به وجود مى آيد.

از اين رو مى توان گفت : چيزى كه به وحدت عددى متصف شده ، يكى از اعداد وجود يا يكى از آحاد موجودات است . و جناب حق سبحان منزه از اين است . بلكه وحدت و كثرت عددى كه در مقابل يكديگرند، از صنع وحدت حقيقى محض اويند؛ وحدتى كه نفس ذات قيوم اوست ؛ و حق محض و خالص و واجت و قائم به ذات است و هيچ در مقابل آن نيست و نفى كثرت ، از لوازم اوست . هم چنان كه اميرمؤمنان عليه السلام در حديثى كه گذشته ، بدان اشاره نموده ، فرمود: نه در وجود و نه در عقل و وهم ، قابل تقسيم نيست . (352)

امام بافر عليه السلام از جدش اميرمؤمنان نقل ميفرمايد كه : مردى برخاست و گفت : اى اميرمومنان !با چه چيز خدايت را شناختى ؟

فرمود: با شكسته شدن عزمها و همت ها؛ چون تصميم به انجام كارى گرفتم ، مانع شد. و چون عزم كردى پس قضاى الهى با عزمم مخالفت نمود؛ پس دريافتم كه مدبر، كسى است جز من .

مرد گفت : چه باعث شد شكر نعمتهاى او را به جاى آورى ؟

حضرت (ع ) فرمود: به بلايا نگريستم كه خداوند، آنها را از من دور نمود و غير مرا دچار آن ساخت ؛ از اين رو دريافتم كه او به من نعمت ارزانى داشته است ، پس شكرش را بر خود لازم دانستم .

مرد پرسيد: چرا لقايش را دوست دارى ؟

فرمود: چون دريافتم كه براى من دين فرشتگان و فرستادگان و پيامبرانش را برگزيده ؛ دانستم كه مرا گرامى داشته و فراموش نكرده است . پس مشتاق لقايش شدم . (350)

روزى على عليه السلام وارد بازار شد. مردى را ديد كه مى گويد:

نه ! سوگند به كسى كه هفت حجاب دارد.

حضرت پرسيد: منظورت كيست ؟

گفت : خدا !اى اميرمؤمنان !

حضرت فرمود: اشتباه مى كنى ، مادر به عزايت بنشيند !ميان خدا و خلقش ‍ هيچ حجابى نيست و هر جا كه باشند خداوند با آن هاست .

مرد پرسيد: اى اميرالمؤمنان !كفار آن چه كه گفتم چيست ؟

فرمود: اين كه بدانى هر باشى خدا با توست .

مرد گفت : آيا به مساكين طعام دهم ؟

حضرت فرمود: نه !چون به غير خدايت سوگند خوردى ! (349)

در عهد خلافت ابوبكر چند نفر راهب ، به مدينه آمدند و نزد ابوبكر رفتند و درباره پيامبر و كتابش پرسش نمودند.

ابوبكر گفت : آرى ، پيامبر آمد و با خود كتابى آورد.

پرسيدند، آيا در كتاب او، وجه الله مذكور است ؟

ابوبكر گفت : آرى

پرسيدند: تفسيرش چيست ؟

ابوبكر گفت : از اين سؤال در دين ما نهى شده و پيامبر ما آن را تفسير نكرده است . در اين هنگام همه راهبان خنديدند و گفتند: به خدا سوگند، پيامبر شما دروغگو بوده ، كتاب شما باطل است .

پس او را رها كرده ، رفتند. چون سلمان ماجرا را دريافت ، آنان را نزد اميرمؤمنان عليه السلام برد و گفت : اين شخص ، خليفه و جانشين پيامبر و پسر عم اوست ، پرسش خود را بر او عرضه داريد !

آنان همان سؤال را از على عليه السلام پرسيدند. حضرت فرمود: شما را با سخن پاسخ نمى گويم ؛ بلكه با انجام عملى ، به آن پاسخ خواهم گفت .

سپس امر فرمود هيزمى آوردند و آتش زدند، چون همه هيزم آتش گرفت و شعله كشيد راهبان گفتند، اين ، تمامش وجه آنش است .

پس فرمود: تمام وجود، وجه الله است . سپس اين آيات را تلاوت فرمود: فاينما تولوا فثم وجه الله و نيز: كل شى ء هالك الا وجهه له الحكم و اليه ترجعون . آن گاه تمام راهبان به دست آن حضرت اسلام آورده موحد و عارف گشتند. (348)

در جلد اول بحار به نقل از علل الشرايع آمده است كه از جمله پرسشهاى مرد شامى از اميرالمؤمنين عليه السلام اين بود كه : نخستين بار خدا چه چيزى را آفريده است ؟

حضرت در جواب فرمود: نور

در جلد نوزدهم بحار در دعايى كه اميرمؤمنان از رسول خدا صلى الله عليه وآله دريافت نموده است نقل است كه : بار خدايا !تو را مى خوانيم ، اى كسى كه با شعاع نورت از ديدگان خلق در حجاب مانده اى ! (347)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: التوحيد حياه النفس ؛ توحيد و يگانه شناختن خدا حيات نفس ناطقه است .

شرح

يعنى تا انسان به نور معرفت خدا و توحيد ذات و صفات حق جانش روشن نگردد به مقام روح انسانى نرسيده و تا آن معنى بزرگ را در خود ادراك شهودى نكند هنوز زنده به حيات حقيقى نگرديده است .

در ديوان منسوب به حضرت مولى (ع ) است :

و ان امرء يحى بالعلم ميت

و ابدانهم قبل القبور قبور

كسى كه زنده به نور علم و معرفت نگردد مرده است و پيش از آن كه به قبر داخل شود بدنش قبر جان مرده اوست .

و نيز فرموده : هر كس خدا را فراموش كند خدا او را تز نفس ناطقه خود غافل سازئ و چشم بصيرت قلبش كور شود و هر كس به ياد خدا باشد خدا قلبش را زنده و عقلش را نورانى گرداند.

و شعر اشاره به آيه مباركه است نسو الله فاءنساهم انفسهم (344)يعنى هر كس خدا را فراموش كرد از جان خويش و كسب سعادت ابدى خود فراموش كند و همه به تن پرورى و خدمت بدن حيوانى پردازد كه لازمه اش ‍ مرگ روح و فناى نفس ناطقه قدسيه باشد كه حق فرمود: قد افلح من زكيها و قد خاب من دسيها (345) ؛ رستگار شد هر كه روح خود را تربيت و تكميل به علم و عمل كرد، و زيان كرد و فاسد گرديد، هر كس كه به تن پرورى از تربيت روح اهمال و اعراض كرد.

پس توحيد و علم و معرفت الهى زنده كننده حقيقى روح انسان است .(346)

امام اميرالمومنين عليه السلام مى فرمايد: در شگفتم از كسى كه گمشده خود را مى جويد و در پى يافتن و پيدا كردن آن است ، و خودش را گم كرده است و طلب نمى كند. چنان كه فرمود: عارف كسى است كه خود را شناخت و از هر چه كه از خدا دور مى كند آزاد و پاكش گردانيد.

حضرت امام صادق عليه السلام فرموده است : هر چه كه تو را از خدايت باز مى دارد بت تو است . اين جان عرشى را، اين سيمرغ ملكوتى را پاينده يك مشت هواى نفسانى نكن ، از اين گونه تعلقات آزادش بگذار تا به سوى اسماء و صفات الهيت و به جانت مدارج و معارج قرآنى ارتقا بنمايد، او زا گرفتار قفس هواى نفسانى مكن تا به كمال مطلوب خود برسد.

در راه عشق دمبدم عذر و بهانه چيست

خوشتر ز عشق و زمزمه عاشقانه چيست

عنقاى نفس ناطقه را جز به طور عشق

در طوبى آرمين و در سدره لانه چيست

با روى يار عين قصور است طرف حور

با سوز عشق نغمه چنگ و چغانه چيست

وجد است آنچه را كه نبى گفته و نبى

بهتر از اين ترانه در عالم ترانه چيست (343)

الشؤ ق خلصان العارفين ؛ (341)

عشق و شوق به خدا خاصه عارفان است . (342)