اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

الايمان معرفه بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالاركان ؛

ايمان سه چيز است : معرفت خدا به قلب و اقرار به زبان و عمل به جوارح .

شرح

يعنى ايمان تنها لفظ و حرف بر زبان نيست ؛ بلكه حقيقت ايمان اول معرفت و شناسايى خداست به قلب و به باطن ذات . قلب المؤمن عرش ‍ الرحمان براى آن است كه خدا را به قلب مشاهده مى كند پس ايمان ، اول معرفت و شهود خداست به چشم قلب و مطابق قلب بر زبان نيز جارى سازد تا خلق را هم به ايمان دعوت كند كه چون زبان با قلب مطابق شد سخن موثر خواهد بود. الكلمه اذا خرجت من القلب وقعت فى القلب و اذا خرجت من اللسان لم تجاوز الاذان سخن كز دل برون آيد نشيند لاجرم بر دل ، و اگر به زبان تنها بود به گوش مى رسد و به دل نمى رسد و آنگاه كه قلب و زبان مطابق شد، باز عمل به اركان هم شرط ايمان است ؛ يعنى بايد مطابق قلب و زبان مطابق شد، باز عمل به اركان هم شرط ايمان است ؛ يعنى بايد مطابق قلب و زبان هر عمل نيكو كه به جسم يا به مال او مربوط است اعضاى او بايد به حكم ايمان به جاى آرد، مانند نماز و روزه و انفاق مال و جهاد در راه دين و غيره تا به مقام ايمان به راستى و حقيقت نائل شود و اگر ايمان در قلب نبود منافق است و كافر و اگر در قلب بود در زبان و در عمل او اركان نبود مؤمن است اما فاسق و مقامش در ايمان ضعيف است و هرگاه هر سه مقام بود ايمان كامل با عدل و تقوى است و معتزليان بين كفر و ايمان فاسق را واسطه دانند نه مؤمن و نه كافر شمارند و ما اماميه فاسق را مؤمن معصيت كار دانيم و قابل توبه و دخول بهشت شناسيم .(425)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

السعيد من اخلص الطاعه ؛ سعادتمند آن كس است كه طاعت خدا را خالص براى خدا به جاى آورد.

شرح سعادتمند حقيقى آن است كه مطلوب انسان از طاعت خدا خود حق و شهود جمال الهى باشد و چنان كه در كلام حضرت (ع ) لكن وجدتك اهلا للعباده عشق خدا موجب عبادتش گردد نه عشق بهشت يا خوف دوزخ يا اغراض ديگر انسان به سعادت آنگاه رسد كه مطلوبش خدا و معشوقش شهود جمال آن حسن آفرين است .(424)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

الدين الادب ؛ دين ادب و تربيت است . (423)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: لا يلقى المؤمن حسودا و لا حقودا و لا يخيلا (421)

شرح

آن كه اهل ايمان است از صفت حسد با مردم مبراست ؛ زيرا مى داند هر كه هر چه نعمت نصيب او شده از مال و جاه و علم و ساير نعمت ها همه به تقدير خداى متعال نصيبش گرديده و حسد او اعتراض بر خداست و مؤمن هرگز حقد و كينه كس را در دل نگيرد، و به جاى كينه اگر از كسى آزار ديده درباره او محبت و دعاى خير مى كند خداى پاداش آن احسان را در دو عالم بهتر از آن عطا نخواهد ورزيد، پس مؤمن داراى مقابل اين اوصاف است . مؤمن خيرخواه و مهربان به خلق است و سخى الطبع و غنى النفس و بلند همت است .

خلاصه آن كه ايمان به خدا دارد، تمام صفات ناپسند از او دور و جميع صفات پسنديده در او ظهور دارد، مگر آن كه ضعيف الايمان باشد، و الا ايمان كامل به خدا انسان را متخلق به اخلاق الله و متصف به صفات الله مى گرداند رزقناالله واياكم (422)

اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود:

يستدل على ايمان الرجل بلزوم الطاعه والتجلى بالوارع والعفه و القناعه ؛

دليل بر ايمان مرد ملازمت طاعت خداست و آراستگى به صفت ورع و عفت نفس و قناعت .

شرح هر كه دعواى ايمان كند بايد دليل و برهان بر اين دعوى داشته باشد و برهان ايمان به خدا انس به طاعت خدا داشتن است و ورع و خدا پرستى و عفت نفس از شهوات حرام و قناعت در مال يعنى زائد بر ضرورى مال را به راه خيرات اعمال و توسعه بر عيال و خدمت در راه دين و احسان به فقرا و مساكين صرف كند و به اسراف و عياشى بر عيال و خدمت در راه دين و احسان به فقرا و مساكين صرف كند و به اسراف و عياشى و تجمل و خوشگذرانى نپردازد كه اين اوصاف ضد عفت و قناعت است .(420)

اميرمؤمنان (ع ) فرمود: مداومه الذكر قوت الازواج و مفتاح الصلاح ؛ وائم به ياد خدا بودن و ذكر حق را بر دل و زبان داشتن قوت روح قدسى انسان است و كليد هر خبر و صلاح .

شرح چنان كه بدن را قوت و غذايى است كه از آن لذت برد و اگر به او نرسد متاءلم شود، همين گونه روح را قوت و غذايى است و ذكر خدا و شوق و انس به خدا قوت لذيذ و والذ غذاهاى روح انسان است و چنان كه هر قفلى را كليدى است و ياد خدا كليد آن قفل است هر مهمى و حادثه مشكل و خطرناكى با ياد خدا گشايش خواهد يافت .(419)

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود:

ذكر الله راءس مال كل مؤمن وريحه السلامه من الشيطان ؛

ياد خدا سرمايه اهل ايمان است و سودش سلامتى از آسيب شيطان (انسى و جنى ) است .

شرح ياد خدا، سرمايه اهل ايمان سرمايه تجارت دنيا و آخرت است ، چون با ياد خدا هر كار كنند به نفع دنيا و عقبى است و شيطان را در آن مداخله اى نيست ، پس از زيان شيطان و وسوسه نفس كسى كه به ياد خداست ايمن است و در كلمه ديگر فرمود:

السهر روضه المشاقين ؛ شب بيدارى و تا صبح به ياد خدا و راز و نياز با خدا بود: باغ مشتاقان خدا است . (418)

اميرمؤمنان (ع ) فرمود:

عليك بلزوم الحلال ، و حسن البرمع العيال ، و ذكر الله فى كل حال

بر تو باد به كسب و كار حلال و حسن اخلاق و نيك گويى با عيال و تدبير منزل به نحو احسن و يار خدا بودن در هر حال .

شرح حضرت اينجا به سه امر مهم تذكر داده كه هر يك منشاء سعادت و لذت جسم و روح است : اول : آن كه هر چه مى كنيم كسب حلال باشد كه به كسى ظلم و تعدى و خيانت نكرده باشيم .

دوم : آن كه با خانواده از زن و فرزند و خويش نيكويى كنيم و به حسن تدبير منزل پردازيم و به رزق حلال بر آنها توسعه داده و وسايل تربيت روح و جسم آنها را فراهم آريم و به خلق خوش با آنها رفتار كنيم .

سوم : آن كه در هر حال از حالات كسب و كار و انفراد و اجتماع و حال شهوت و غضب و رياست و حكومت كه هستيم به ياد خدا باشيم تا از گناه و خطا محفوظ مانيم .(417)

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود:

ذكر الله مسره كل متق و لذه كل موقن ؛

ياد خدا، سرور و شادى خاطر اهل تقواى و لذت و بهجت اهل يقين است .

شرح هر كس به ياد خداست همنشين و هم صحبت خداست ، چنان كه در كلمه ديگر فرمود:

ذكر الله مجالسه و مؤانسه ؛ و لازمه اش صفاى نفس و عظمت روح و كمال عقل و ايمان است كه هر كس به خدا به واسطه اين صفات انس گيرد حق را شهود كند و هر كه حسن الهى را مشاهده كرد فرق هر لذت و مسرت را يافته است ؛ چون خدا كل الجمال و كل الحسن و كل الوجود است ، پس با شهود مبداء وجود و آفريننده حسن و جمال و سلطان ملك هستى روح انسان را نشاط بى انتها و لذات حقيقى بى حد و نهايت است ، چنان كه هر گاه كسى با سلاطين دنيا جليس و انيس باشد، بدان فخر و مسرت و ابتهاج يابد؛ اما ميان آن سلطان حقيقى با اينان تفاوت بين نور و ظل و شمس و فيى ء و حقيقت و مجاز است . (416)

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: حضرت خضر را شب پيش از جنگ بدر، در خواب ديدم و به او گفتم : چيزى به من بياموز تا بر دشمنان خود فايق آيم !

او گفت : اين را بر زبان جارى ساز: يا هو يا من لا هو الا هو !

پس چون صبح شد، خوابم را براى رسول خدا صلى الله عليه وآله باز گفتن . ايشان فرمود: اى على !تو اسم اعظم را آموخته اى ، پس در روز جنگ بدر همين جمله بر زبانم جارى بود.