ابن ابى الحديد، در جايى از شرحش مى گويد:

و اميرالمؤمنين شجاع ترين مردم و آماده ترين آنها براى كشتن (كفار) و زاهدترين و بى اعتناترين آنها نسبت به دنيا و علاقه مندترين آنها نسبت به وعظ و تذكر به ايام الله و مانند آن بود و از هه بيشتر در عبادت و طاعت ، كوشا، و در رفتار و تعامل با مردم مؤدب بود.

ولى با اين حال ، اخلاقش از همه لطيف تر و رويش از همه گشاده تر و از هر كسى بشاش تر و خوش روتر بود. آن بزرگوار، از همه مردم به داشتن اخلاقى كه موجب دورى مردم شود و تنفرى را برانگيزيد و نيز تندى و خشونتى كه خاطر كسى را مكدر سازد و يا قلبى را برنجاند، دورتر بود، تا آن جا كه دشمنان ، چون در او نيافتند، بر شوخى و مزاح او خرده گرفتند و بر آن تكيه نمودند. و تلك شكاه طاهره عنك عارها.(470)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: لقد رقعت مدرعتى هذه ، حتى استييت من راقعها يعنى آنقدر زره خود را پينه زدم كه از پينه دوز خجالت مى كشم .، پس وقتى از لباس زيبا به همين قانع شد، و بر آنچه كه ستر عورتش كند و در آن نماز درست باشد اختصار كند، به مرگ سبز مرده است ؛ زيرا زندگى اش به قناعت سبز شده و روى وى با شادابى زيبايى ذاتى كه به آن حيات پيدا كرد شاداب شد و از تجمل عارضى بى نياز گرديد.(468)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

لن تتصل بالخالق حتى تنقطع عن الخلق ؛ (466)تا از خلق منقطع نشوى ، به خدا واصل نخواهى شد.

شرح

يعنى در مقام علم تا خدا را منزه از اوصاف و اطوار خلق نشناسى و او را برتر از حدود ماهيت ندانى و بالاتر از حد توصيف و تصور نپندارى ، به معرفت او نرسيده اى و در مقام عمل هرگاه از كليه خلق چشم بپوشى و جز خدا به هيچ كس توجه نكنى نه در عبادت نه در حاجت و همه عالم را در مقابل خدا از نظر بيندازى ، آنگاه خدا را واقعا شناخته اى . عظم الخالق فى انفسهم فصغر مادونه فى اعينهم ؛ آن كس كه خدا را شناخت ، از عظمت خدا هر چه غير خداست همه در نظرش كوچك و ناچيز است و در نتيجه منقطع از خلق شود تا به خالق راه يابد.(467)

جناب سيد رضى (رضوان الله عليه ) در اواخر نهج البلاغه از حضرت آدم اولياء اميرالمؤمنين على عليه السلام نقل كرده است كه : قال (ع ) من صبر صبرالاحرار و الا سلا سلو الاغمار .

و نيز نقل كرده است كه : انه (ع ) قال للاشعث بن قيس معزيا: ان صبرت صبر الاكارم و الاسلوب سلوالبهائم .

مقصود اين كه اندوه خواه با بردبارى و خواه با بى تابى روزى سپرى خواهد شد، اگر چون آزادگان و بزرگان شكيبايى پيشه كرده اى چه بهتر، و گرنه اندوه آنچنان كه از گولان و چهارپايان سپرى مى شود، به سر آيد.(465)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

افضل الناس انفعتم للناس ؛ نيكوترين مردم آن كس است كه نفعش به خلق بيشتر است .

و در كلمه ديگر فرمود: هر كه نيت خير به خلق دارد، خدا رزقش را زياد گرداند و هر كه به اهل و عيال خود خير و نيك رفتار باشد، عمر طولانى يابد و هر كه به بندگان خدا به جاى خير و احسان ظلم و عداوت كند، علاوه بر خلق ، خدا هم او را دشمن دارد و هر كه احسان كند، خدا او را دوست دارد.

ان الله يحب المحسنين ؛ خدا كسانى را كه به مردم احسان مى كنند، محققا دوست مى دارد. (464)

على عليه السلام فرمود: حسن الخلق راءس كل بر ؛ حسن اخلاق سرآمد تمام نيكوييهاست .

شرح

آن كس را كه اخلاق نيكوست ، بهترين و كامل ترين نعمت را خدا به او عطا كرده است ؛ زيرا در اثر خلق خوش انسان هم در عالم طبيعت آلامى نمى بيند و خوش زندگانى مى كند و هم در جهان ابد به واسطه خلق بد بر خود عذاب و عقابى مهيا نكرده ؛ زيرا لازمه خلق نيك بى آزارى به خلق و عدم ظلم و ستم به مردم است المسلم من سلم المسلمون من يده و لسانه پس در آخرت نيز سعادتمند و شاد و خوش خواهد بود، پس ‍ سر آمد صفات نيكو حسن اخلاق است كه رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: بعثت لاتمم مكارم الاخلاق ؛ مرا خداى متعال براى تكميل اخلاق نيكو به سوى خلق فرستاد.(463)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: احسن الصدق الوفاء بالعهد ؛ بهترين صدق و راستى آن است كه انسان به عهد و پيمان خود وفا كند.

شرح

صدق اينجا مراد راستى و درستى در قول و فعل است كه مقام صادقان و اهل ايمان است كه عهد خود را حفظ كنند. حضرت فرمود: بهترين صدق و راستى و اهم مراتب درستى وفاى به عهد و عمل به وعده است كه تمام فتوت و مردانگى در اين صفت وفادارى است . هر كس داراى صفت وفاست با خدا و خلق محققا امانت و صدق كلام و صراحت لهجه و شجاعت و جوانمردى و ساير اوصاف نيكو را نيز داراست و هر كه وفادار نيست ، ساير صفات نيكو را نيز فاقد است ؛ لذا در قرآن حفظ عهد و امانت را از صفات كامل ايمان شمرده است . والذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون (461)ديگر از صفات اهل ايمان آن است كه آنها رعايت امانت و عهد و قول خود را مى كنند.(462)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من عمل بالامانه فقد اكمل الديانه ؛ هر كه با امانت است ، دينش كامل است .

شرح حفظ امانت و پاكدامنى از عذر و خيانت ، دليل كمال ديانت است ؛ زيرا آن كس به نسبت به خدا و عالم قيامت و دار مجازات و حساب و كتاب ايمان دارد، محققا به مال و ناموس و جان و حساب مردم امانت نگاه دارد و هرگز به ظلم و عصيان خصوص ظلم به خلق و حق الناس آلوده دامان نگردد؛ چون از روز حساب و كيفر خدا مى ترسد و چنين كس در مراتب دين به مرتبه كمال رسيده است .

پس هر كه را وصف امانت است ، كمال ديانت است و اين صفت از صفات ستوده بسيار مهم انسان است .(460)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

لا عيش اهلنا من حسن الخلق ؛ هيچ زندگانى و عيشى گواراتر از حسن اخلاق نيست .

شرح

آن كس را كه خلق نيكوست ، شهوت و غضبش به فرمان عقل است و عقل عاقبت انديش است و سلامت و عافيت و صحت جسم و جان را در كارها منظور مى دارد و كارى كه نارواست در دنيا يا در آخرت موجب ناراحتى انسان است از او صادر نمى شود.

در اثر حسن خلق شخص هميشه با عيش خوش و دلى شاد بى مزاحمت و بدون غم و اندوه زندگانى را به سر مى برد. در خانه خوش موجب نشاط اهل منزل است و همسايگان و در محيط موجب محبوبيت نزد عموم و بالنتيجه موجب رضاى خدا و خلق است .

پس در دو عالم صاحب اخلاق نيكو خوش ترين زندگانى را خواهر داشت و در كلمه ديگر مقابل آن را فرمود: سوء الخلق نكد العيش و عذاب النفس ؛ خلق بد، مايه عيش ناخوش و زندگى پر غم و اندوه و رنج است .

و در كلمه ديگر فرمود:

من ساء خلقه ضاق رزقه ؛ شخص بدخلق تنگ روزى است .، و رزق روحش كه علم است نيز كن است . (459)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

افضل الشرف كف الاذى الاحسان ؛ (457)بهترين شرافت انسان ، ترك اذيت و آزار و بذل احسان به خلق است .

حضرت عليه السلام اول ترك ظلم و آزار به خلق را موجب شرافت ، دوم نيكى و احسان را سبب عزت شمرد و در كلمه ديگر فرمود: خير الناس ‍ من كافى على القبيح بالجميل ؛ بهترين مردم آنكس است كه در مقابل بدى كه با او كنند نيكى كند. ادفع بالتى هى احسن السيئه (458)