‏ همانگونه كه مى دانيم نام اولين سوره قرآن كريم «فاتحة الكتاب» است «فاتحة الكتاب» به معنى آغازگر كتاب (قرآن) است، و از روايات مختلفى كه از پيامبر(صلى الله عليه وآله)نقل شده به خوبى استفاده مى شود كه اين سوره در زمان خود پيامبر(صلى الله عليه وآله)نيز به همين نام شناخته مى شده است.

از اينجا دريچه اى به سوى مسأله مهمى از مسائل اسلامى گشوده مى شود و آن اينكه بر خلاف آنچه در ميان گروهى مشهور است كه (قرآن در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) به صورت پراكنده بود، بعد در زمان ابوبكر يا عمر ياعثمان جمع آورى شد) قرآن در زمان خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) به همين صورت امروز جمع آورى شده بود، و سرآغازش همين سوره حمد بوده است، والا نه اين سوره نخستين سوره اى بوده است كه بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) نازل شده، ونه دليل ديگرى براى انتخاب نام فاتحة الكتاب براى اين سوره وجود دارد.

مدارك متعدد ديگرى در دست است كه اين واقعيت را تأييد مى كند كه قرآن به صورت مجموعه اى كه در دست ماست در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و به فرمان او جمع آورى شده بود.

«على بن ابراهيم» از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) به على (عليه السلام)فرمود: «قرآن در قطعات حرير و كاغذ و امثال آن پراكنده است آن را جمع آورى كنيد» سپس اضافه مى كند على (عليه السلام) از آن مجلس است و آن را در پارچه زرد رنگى جمع آورى نمود سپس برآن مهر زد (وانطلق على(عليه السلام) فجمعه فى ثوب اصفر ثم ختم عليه)(1).

گواه ديگر اينكه «خوارزمى» دانشمند معروف اهل تسنن در كتاب «مناقب» از «على بن رياح» نقل مى كند كه على بن ابيطالب و ابىّ بن كعب، قرآن را در زمان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) جمع آورى كردند.

سومين شاهد جمله اى است كه «حاكم» نويسنده معروف اهل سنت در كتاب «مستدرك» از «زيد بن ثابت» آورده است:

زيد مى گويد: «ما در خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) قرآن را از قطعات پراكنده جمع آورى مى كرديم و هر كدام را طبق راهنمائى پيامبر(صلى الله عليه وآله) در محل مناسب خود قرار مى داديم، ولى با اينحال اين نوشته ها متفرق بود پيامبر(صلى الله عليه وآله) به على (عليه السلام) دستور داد كه آن را يكجا جمع كند، و ما را از ضايع ساختن آن بر حذر مى داشت».

سيد مرتضى دانشمند بزرگ شيعه مى گويد: «قرآن در زمان رسول الله به همين صورت كنونى جمع آورى شده بود»(2).

طبرانى و ابن عساكر از «شعبى» چنين نقل مى كنند كه شش نفر از انصار، قرآن را در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) جمع آورى كردند(3)و قتاده نقل مى كند كه از انس پرسيدم چه كسى قرآن را در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) جمع آورى كرد، گفت چهار نفر كه همه از انصار بودند: ابىّ بن كعب، معاذ، زيدبن ثابت، و ابوزيد(4) و بعضى روايات ديگر كه نقل همه آنها به طول مى انجامد.

به هر حال علاوه بر اين احاديث كه در منابع شيعه و اهل تسنن وارد شده انتخاب نام فاتحة الكتاب براى سوره حمد ـ همانگونه كه گفتيم ـ شاهد زنده اى براى اثبات اين موضوع است.

در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه چگونه مى توان اين گفته را باور كرد با اينكه در ميان گروهى از دانشمندان، معروف است كه قرآن پس از پيامبر(صلى الله عليه وآله) جمع آورى شده، (بوسيله على (عليه السلام) يا كسان ديگر).

در پاسخ اين سؤال بايد گفت: اما قرآنى كه على (عليه السلام) جمع آورى كرد تنها خود قرآن نبود بلكه مجموعه اى بود از قرآن و تفسير وشأن نزول آيات، و مانند آن.

و اما در مورد عثمان قرائنى در دست است كه نشان مى دهد عثمان براى جلوگيرى از اختلاف قرائت ها اقدام به نوشتن قرآن واحدى با قرائت و نقطه گذارى نمود (چرا كه تا آن زمان نقطه گذارى معمول نبود).

و اما اصرار جمعى بر اينكه قرآن به هيچوجه در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله)جمع آورى نشده و اين افتخار نصيب عثمان يا خليفه اول و دوم گشت شايد بيشتر به خاطر فضيلت سازى بوده باشد، و لذا هر دسته اى اين فضيلت را به كسى نسبت مى دهد و روايت در مورد او نقل مى كند.

اصولا چگونه مى توان باور كرد پيامبر(صلى الله عليه وآله) چنين كار مهمى را ناديده گرفته باشد در حالى كه او به كارهاى بسيار كوچك هم توجه داشت، مگر نه اين است كه قرآن، قانون اساسى اسلام، كتاب بزرگ تعليم و تربيت، زير بناى همه برنامه هاى اسلامى و عقائد و اعتقادات است؟ آيا عدم جمع آورى آن در عصر پيامبر (صلى الله عليه وآله) اين خطر را نداشت كه بخشى از قرآن ضايع گردد و يا اختلافاتى در ميان مسلمانان بروز كند.

به علاوه حديث مشهور «ثقلين» كه شيعه و سنى آن را نقل كرده اند كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود من از ميان شما مى روم و دو چيز را به يادگار مى گذارم «كتاب خدا» و «خاندانم» اين خود نشان مى دهد كه قرآن به صورت يك كتاب جمع آورى شده بود.

و اگر مى بينيم رواياتى كه دلالت برجمع آورى قرآن توسط گروهى از صحابه زير نظر پيامبر(صلى الله عليه وآله) دارد، از نظر تعداد نفرات مختلف است مشكلى ايجاد نمى كند، ممكن است هر روايت عده اى از آنها را معرفى كند.(5)

________________________________________

1 ـ تاريخ القرآن ابوعبدالله زنجانى صفحه 24.

2 ـ مجمع البيان جلد اول صفحه 15.

3 ـ منتخب كنز العمال ج 2 صفحه 52.

4 ـ صحيح بخارى ج 6 صفحه 102.

5 ـ تفسير نمونه 1/8