اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

السخاء يمحص الذنوب و يجلب محبه القلوب (476)

صفت سخاوت انسان را از گناهان پاك مى سازد و محبوب قلوب خلق مى گرداند.(477)

د: محاسن و معايب زبان

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

من شرف الاعراق حسن الاخلاق

حسن اخلاق كاشف از شرافت و اصلت انسان است .

شرح

كسى كه داراى حسن اخلاق است و به ملكه حكمت و سخاوت و عدالت و شجاعت و علو همت و غيره آراسته را شرافت ذاتى و عظمت روحى است و از خاندان اصالت و نجابت است ؛ و به عكس آن كس كه اخلاقش ‍ زشت است ، دليل بدگوهرى و بى اصالتى است و اغلب از خاندانى پست همت و حقيرالنفس و بى شرافت و نجابت است .(475)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود:

حسن خلق و اخلاق پسنديده موجب محبت خدا و خلق و منشاء مروت و فتوت و مردانگى است .

شرح

هر كه با خلق خدا اعم از خانواده خود زن و فرزندان و خويشان و رفيقان و همسايگان خلق نيكو دارد و به اخلاق خوش معاشرت كند، همه او را دوست مى دارند و نزد هر كس محبوب و محترم است و بالنتيجه در دنيا رزق وسيع و در آخرت مقام رفيع خواهد يافت ، و بايد اين نكته را بدانيم كه خلق نيكو نه تنها زبان خوش است ،

بلكه اتصاف روح پاك به محبت و سيرت انصاف و مروت و عدل و امانت است و وفاى به عهد و صدق و صفا و يكرنگى است و علمى و حلم و معرفت و احسان به خلق است .(474)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: الاخلاص عباده المقربين (472)

اخلاص در عمل ، عبادت بندگان مقرب خداست .(473)

فاضل شارح ، ابن ابى الحديد معتزلى در سجاحت اخلاق امام عليه السلام مى گويد:

و امام از نظر سجاحت اخلاق و گشاده رويى و خوشرويى ، او ضرب المثل بود؛ تا آن جا كه دشمنانش ، اين را بر او عيب گرفته ، عمرو بن عاص به شاميان مى گويد: او اهل شوخى و مزاح است !و على عليه السلام درباره عمرو بن عاص مى فرمايد:

عجيب از پسر نابغه !كه مردم شام را به اشتباه مى اندازد كه من اهل شوخى بسيار مى باشم و مردى شوخ طبعم كه مردم را به شوخى سرگرم مى كنم ؛ ولى عمرو بن عاص اين سخن را از عمر آموخته است ؛ زمانى كه تصميم گرفت خود را به خلافت برساند و به من گفت : خدا پدرت را جزاى خير دهد !اگر مزاح در تو نبود تو براى خلافت شايسته تر بودى !جز آن كه عمر به اين مقدار بسنده كرد؛ ليكن عمرو بر آن افزود و آن را زشت جلوه نمود. (471)

ابن ابى الحديد، در جايى از شرحش مى گويد:

و اميرالمؤمنين شجاع ترين مردم و آماده ترين آنها براى كشتن (كفار) و زاهدترين و بى اعتناترين آنها نسبت به دنيا و علاقه مندترين آنها نسبت به وعظ و تذكر به ايام الله و مانند آن بود و از هه بيشتر در عبادت و طاعت ، كوشا، و در رفتار و تعامل با مردم مؤدب بود.

ولى با اين حال ، اخلاقش از همه لطيف تر و رويش از همه گشاده تر و از هر كسى بشاش تر و خوش روتر بود. آن بزرگوار، از همه مردم به داشتن اخلاقى كه موجب دورى مردم شود و تنفرى را برانگيزيد و نيز تندى و خشونتى كه خاطر كسى را مكدر سازد و يا قلبى را برنجاند، دورتر بود، تا آن جا كه دشمنان ، چون در او نيافتند، بر شوخى و مزاح او خرده گرفتند و بر آن تكيه نمودند. و تلك شكاه طاهره عنك عارها.(470)

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: لقد رقعت مدرعتى هذه ، حتى استييت من راقعها يعنى آنقدر زره خود را پينه زدم كه از پينه دوز خجالت مى كشم .، پس وقتى از لباس زيبا به همين قانع شد، و بر آنچه كه ستر عورتش كند و در آن نماز درست باشد اختصار كند، به مرگ سبز مرده است ؛ زيرا زندگى اش به قناعت سبز شده و روى وى با شادابى زيبايى ذاتى كه به آن حيات پيدا كرد شاداب شد و از تجمل عارضى بى نياز گرديد.(468)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

لن تتصل بالخالق حتى تنقطع عن الخلق ؛ (466)تا از خلق منقطع نشوى ، به خدا واصل نخواهى شد.

شرح

يعنى در مقام علم تا خدا را منزه از اوصاف و اطوار خلق نشناسى و او را برتر از حدود ماهيت ندانى و بالاتر از حد توصيف و تصور نپندارى ، به معرفت او نرسيده اى و در مقام عمل هرگاه از كليه خلق چشم بپوشى و جز خدا به هيچ كس توجه نكنى نه در عبادت نه در حاجت و همه عالم را در مقابل خدا از نظر بيندازى ، آنگاه خدا را واقعا شناخته اى . عظم الخالق فى انفسهم فصغر مادونه فى اعينهم ؛ آن كس كه خدا را شناخت ، از عظمت خدا هر چه غير خداست همه در نظرش كوچك و ناچيز است و در نتيجه منقطع از خلق شود تا به خالق راه يابد.(467)

جناب سيد رضى (رضوان الله عليه ) در اواخر نهج البلاغه از حضرت آدم اولياء اميرالمؤمنين على عليه السلام نقل كرده است كه : قال (ع ) من صبر صبرالاحرار و الا سلا سلو الاغمار .

و نيز نقل كرده است كه : انه (ع ) قال للاشعث بن قيس معزيا: ان صبرت صبر الاكارم و الاسلوب سلوالبهائم .

مقصود اين كه اندوه خواه با بردبارى و خواه با بى تابى روزى سپرى خواهد شد، اگر چون آزادگان و بزرگان شكيبايى پيشه كرده اى چه بهتر، و گرنه اندوه آنچنان كه از گولان و چهارپايان سپرى مى شود، به سر آيد.(465)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

افضل الناس انفعتم للناس ؛ نيكوترين مردم آن كس است كه نفعش به خلق بيشتر است .

و در كلمه ديگر فرمود: هر كه نيت خير به خلق دارد، خدا رزقش را زياد گرداند و هر كه به اهل و عيال خود خير و نيك رفتار باشد، عمر طولانى يابد و هر كه به بندگان خدا به جاى خير و احسان ظلم و عداوت كند، علاوه بر خلق ، خدا هم او را دشمن دارد و هر كه احسان كند، خدا او را دوست دارد.

ان الله يحب المحسنين ؛ خدا كسانى را كه به مردم احسان مى كنند، محققا دوست مى دارد. (464)