[1] ارشاد مفید چاپ قدیم ص 202 مناقب ابن‌شهر آشوب ج 4 ص 28، اسد الغابه ج 2 ص 10 الاصابه ج 1 ص 328.

[2] بحارالانوار ج 43 ص 252.

[3] بحار ج 43 ص 272.

[4] بحار ج 43 ص 338 مناقب ج 4 ص 7.

[5] بحار جلد 43 صفحه 352 - فروع کافی جلد 7 صفحه 303.

[6] کان الحسن رضی الله عنه له مناقب کثیرة، سیدا. حلیما، ذا سکینة و وقار و حشمة؛ جوادا، ممدوحا…..(تاریخ الخلفاء ص 179).

[7] «ان المسألة لا تحل الا فی احدی ثلاث: دم مفجع، او دین مقرع، او فقر مدقع ففی ایها تسال؟».

[8] بحارالانوار ج 43 ص 333.

[9] تاریخ یعقوبی ج 2 ص 215 تاریخ الخلفاء سیوطی ص 190 حلیة الاولیاء ج 2 ص 37 اسد الغابه ج 2 ص 13 تذکره ابن‌جوزی ص 196 و اسعاف الراغبین.

[10] حیاة الحسن ج 1 ص 129.

[11] مناقب ج 4 ص 14 کشف الغمه ج 2 ص 124 تاریخ الخلفاء ص 190 البدایة و النهایه ج 8 ص 37. با توجه به فاصله شهر مدینه تا مکه اهمیت قضیه روشن می‌شود.

[12] اعیان الشیعه ج 4 بخش 1 ص 12.

[13] تذکره ص 214.

[14] تاریخ یعقوبی ج 2 ص 216.

[15] مناقب ج 4 ص 29.

[16] طبق نقل شبلنجی در نور الابصار ص 124.

[17] اعلام الوری ص 212.

[18] ارشاد چاپ قدیم.

[19] بحار ج 44 ص 173.

[20] تذکرة الخواص ابن‌جوزی ص 210 شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید ج 5 ص 13 صلح الحسن ص 26.

[21] مناقب ابن‌شهر آشوب ج 4 ص 21.

[22] تاریخ یعقوبی ج 2 ص 170 الامامة و السیاسة ج 1 ص 67.

[23] الاخبار الطوال: ابوحنیفه دینوری ص 144 -145.

[24] شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید ج 1 ص 358.

[25] نهج‌البلاغه فیض الاسلام ج 4 ص 651 -652 و نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید ج 11 ص 25 خطبه 20.

[26] احتجاج طبرسی چاپ نجف ص 144- صلح الحسن ص 404.

[27] احتجاج طبرسی ص 156.

[28] شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید ج 5 ص 98.

[29] بحار ج 44 صفحه 2.

[30] تاریخ یعقوبی ج 2 صفحه 206.

[31] بحارالانوار ج 44 صفحه 1.

[32] در تهیه و تنظیم این قسمت؛ علاوه بر مدارک گذشته از جزوه «فلسفه صلح امام حسن «ع» نیز استفاده شد.

[33] در جنگ جمل متجاوز از سی هزار نفر کشته شد (تاریخ یعقوبی ج 2 صفحه 172) و در جنگ نهروان چهار هزار نفر از خوارج بقتل رسیدند (تاریخ یعقوبی ج 2 صفحه 182مروج الذهب ج 2 صفحه 415) و مجموع تلفات طرفین در جنگ صفین به صد و ده هزار نفر رسید! (مروج الذهب ج 2 صفحه 404).

[34] ارزیابی انقلاب حسین (ع) از دیدگاهی جدید ص 197 -200.

[35] مقاتل الطالبیین ص 39.

[36] الخرایج صفحه 228، صلح الحسن صفحه 102.

[37] صلح الحسن ص 68 -74.

[38] ارشاد ص 205 کشف الغمه ج 2 ص 111 اعیان الشیعه ج 4 بخش 1 ص 50 -51 الفصول المهمه ابن‌صباغ مالکی صفحه 143.

[39] اسد الغابه ج 2 ص 13- کامل ابن‌اثیر ج 3 ص 203- بحار ج 44 ص 21- تذکره ابن‌جوزی ص 141.

[40] ارشاد مفید - مؤید این معنی، پاسخی که امام مجتبی «ع» به یکی از شیعیان داد، امام ضمن پاسخ سؤال او که چرا دست از جنگ کشید؛ فرمود: «سوگند به خدا اگر با معاویه جنگ می‌کردم؛ مردم مرا تسلیم او می‌کردند (بحار ج 44 صفحه 20).

[41] یعقوبی از سعید بن قیس نام نمی‌برد ولی مورخان دیگر به ترتیبی که گفته شد، نوشته‌اند.

[42] مقاتل الطالبیین ص 41.

[43] مقاتل الطالبیین ص 41 تاریخ یعقوبی ج 2 ص 204.

[44] با توجه باینکه ارتش امام مجتبی (ع) از گروههای مختلفی تشکیل یافته بود که در میان آنها عده‌ای از خوارج، عده‌ای از عناصر سودجو و دنیاپرست بودند جای تعجب نیست که در صدد قتل امام (ع) برآیند و چادر و لوازم سفر آنحضرت را غارت کنند و در همانحال عده‌ای هم فریاد بزنند: این مردم را به معاویه فروخت و مسلمانان را ذلیل ساخت!!.

[45] تاریخ یعقوبی ج 2 ص 205 مورخان جریانی را که به غارت خیمه امام (ع) و حمله بسوی آن حضرت شد بطور مختلف نوشته‌اند از آن جمله طبری و ابن‌اثیر و ابن‌حجر عسقلانی می‌نویسند:

هنگامی که حسن بن علی (ع) در مدائن اردو زده بود ناگهان شخصی (که از مزدوران معاویه بود) صدا زد: قیس بن سعد کشته شده است فرار کنید، مردم متفرق شدند و….» (طبری ج 5 ص 159 الکامل فی التاریخ ج 3 ص 203 الاصابه ج 1 ص 330).

[46] طبری 5 ص 159 اسد الغابه ج 2 ص 13 عبارت اسد الغابه این است: «… فلما افردوه امضی الصلح».

[47] بحارالانوار ج 44 ص 147 احتجاج طبرسی ص 157.

[48] بلاغة الامام الحسن (ع) بنقل از جلاء العیون سید شبر ج 1 ص 345.

[49] تاریخ طبری ج 5 ص 162- کامل ابن‌اثیر ج 3 ص 203 الاستیعاب ج 1 ص 385.

[50] دارابگرد شهری است در پنجاه فرسخی شیراز (معجم البلدان ج 2 ص 446) شاید علت انتخاب خراج «دارابگرد» این باشد که چون این شهر طبق اسناد تاریخی، بدون جنگ تسلیم ارتش اسلام شد و مردم آن با مسلمانان پیمان صلح بستند، خراج آن طبق قوانین اسلام، اختصاص به پیامبر (ص) و خاندان آنحضرت و یتیمان و تهیدستان و درماندگان راه دارد؛

از این رو امام مجتبی (ع) شرط کرد که خراج ابن شهر به بازماندگان شهدای جنگ جمل و صفین پرداخت شود زیرا درآمد آنجا همانطور که گفته شد بخود آن حضرت تعلق داشت، و علاوه، بازماندگان نیازمند شهیدان این دو جنگ که بی‌سرپرست بودند، یکی از موارد مصرف این خراج بشمار می‌رفتند «بحارالانوار ج 44 ص 10».

[51] مشروح پیمان صلح را در کتاب «صلح الحسن» تألیف شیخ راضی آل یاسین صفحه 259 - 261 مطالعه فرمائید.

[52] این پیشگوئی با اندکی اختلاف لفظی در کتب زیر از آنحضرت نقل شده است: تذکره‌ی الخواص ابن‌جوزی ص 194 - اسد الغابه ج 2 ص 12- نور الابصار ص 121- الفصول المهمه تألیف ابن‌صباغ مالگی ص 135- الاصابه ج 1 ص 330 ط بغداد - کشف الغمه «فارسی» ج 2 ص 98 تهذیب التهذیب ج 2 ص 298- الصواعق صفحه 82- البدایه و النهایه ج 8 صفحه 36- الاستیعاب در حاشیه الاصابه ج 1 صفحه 369- حلیة الاولیاء جلد 2 ص 35 و اسعاف الراغبین در حاشیه نور الابصار.

[53] صلح الحسن ص 278.

[54] الامامة و السیاسه ص 163.

[55] تاریخ الخلفاء سیوطی ص 192.

[56] الصواعق المحرقه 81 - کشف الغمه ج 2 ص 145 الفصول المهمه ابن‌صباغ مالکی ص 145.

[57] البدایة و النهایه ج 6 ص 220.

[58] چنانکه روزی سعد وقاص به دربار معاویه وارد شد و گفت: السلام علیک ایها الملک! معاویه خنده‌کنان گفت: چرا امیرالمؤمنین خطاب نکردی؟! سعد پاسخ داد: هرگز نمی‌خواهم به چنین سلطنتی که تو رسیدی برسم! (کامل ابن‌اثیر ج 3 ص 205).

[59] علله الشرایع ج 1 ص 201 به نقل از کتاب «الفروق بین الاباطیل و الحقوق» تألیف محمد بن بحر الشیبانی. ادای شهادت از نظر اسلام شرایطی دارد و از جمله آنها این است که ادای شهادت در اردوگاه وابسته به حکومت حق و عدالت صورت گیرد. امام حسن «ع» با این شرط، حکومت معاویه را بعنوان حکومت قدرت و زور و دور از عدالت معرفی نموده ادای شهادت در چنین حکومتی را نفی فرمود!.

[60] ابن‌عبدالبر دانشمند معروف می‌نویسد: «در میان علما در این مسئله اختلاف نیست که حسن بن علی (ع) خلافت را فقط در زمان حیات معاویه به وی واگذار کرد و شرط نمود که پس از معاویه، خلافت به او برسد و پیمان صلح میان آن دو. بر این اساس انعقاد یافت (الاستیعاب ج 1 ص 387).

[61] صلح الحسن ص 287.

[62] تاریخ طبری ج 5 ص 160 کامل ابن‌اثیر ج 3 ص 303 البدایة و النهایه ج 8 ص 14.

[63] مکتبهای سیاسی بقلم دکتر بهاءالدین پازارگاد صفحه 183 -185.

[64] ابوالفرج اصفهانی می‌نویسد: معاویه می‌خواست برای ولیعهدی پسرش یزید بیعت بگیرد ولی وجود حسن بن علی «ع» و سعد بن ابی‌وقاص را مانع این کار می‌دید و هیچ چیز ناگوارتر و گرانتر از وجود این دو نفر برای او نبود، لذا مخفیانه بوسیله ایادی خود به آنها سم داد و هر دو در اثر خوردن زهر درگذشتند «مقاتل الطالبیین صفحه 47 -48».

«سید امیر علی» در کتاب خود «مختصر تاریخ العرب» ضمن بیمان فجایع اعمال معاویه می‌نویسد:

«…. او فردی سنگدل بود؛ از هیچ جنایتی که ارتکاب آن را برای حفظ حکومت خود ضروری تشخیص می‌داد، فروگذار نمی‌کرد؛ کشتن و ترور شخصیتهای بزرگ، روش عادی او بود و به همین وسیله خود را از دست دشمنان بزرگ خویش خلاص می‌کرد؛ معاویه بود که به فرزند (دختری) پیامبر «ص» زهر خورانید و مالک اشتر نخعی یکی از فرماندهان دلیر سپاه علی «ع» را بهمین طرز از میان برداشت (ص 79).

یکی از کسانی که قربانی مقاصد عالی یا اختلاف سیاسی و اختلاف نظر خود با معاویه شدند، «عبدالرحمن بن خالد بن ولید» (فرزند فاتح بزرگ شام) بود که بوسیله عمال معاویه ترور شد و علت کشته شدن وی محبوبیت زیادی بود که در میان مردم شام داشت و نیز او در میان دانشمندان و بزرگان آنروز اسلام از موقعیت خاصی برخوردار بود (صفحه 87 همان کتاب).

[65] الیمین و الیسار فی الاسلام عباس صالح صفحه 149.

[66] مقاتل الطالبیین: ابوالفرج اصهانی در صفحه 45 شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید ج 6 صفحه 46 و ارشاد مفید ص 173 چاپ اسلامیه - ابوالفرج اصفهانی این خطبه را پیش از ورود به کوفه نقل می‌کند.

[67] تاریخ طبری ج 5 صفحه 165.

[68] الکامل فی التاریخ ج 3 ص 203.

[69] تاریخ الخلفاء صفحه 192.

[70] تذکرة الخواص صفحه 211.

[71] مقاتل الطالبیین صفحه 48 - شیخ محمد صباغ در کتاب اسعاف الراغبین می‌نویسد: عده زیادی از علماء اعم از متقدمین و متاخرین عقیده دارند که حسن بن علی (ع) بوسیله سم به قتل رسید (اسعاف الراغبین در حاشیه نور الابصار صفحه 182) بخواست خدا در این‌باره در صفحات آینده بیشتر بحث خواهیم کرد.

[72] ارزیابی انقلاب حسین (ع) از دیدگاهی جدید صفحه 206 -207.

[73] تاریخ طبری ج 5 ص 166.

[74] شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید ج 11 صفحه 43 -45.

[75] کامل ابن‌اثیر ج 3 ص 229.

[76] امام مجتبی «ع» تمام حوادث را پیش‌بینی می‌کرد، امام بخوبی می‌دانست که اگر زمام امور مسلمانان به دست بنی‌امیه بیفتد؛ سرنوشت تاریخی در انتظار آنان و مخصوصا شیعیان خواهد بود ولی مسلمانان تا خود با این حوادث تلخ رودررو قرار نگرفته بودند؛ پی به اهمیت قضیه نمی‌بردند؛ هنگامی که با این حوادث وحشتناک مواجه شدند؛ تازه متوجه شدند که فرصت را از دست داده‌اند و فهمیده و نفهمیده مقدمات بدبختی خود را فراهم ساخته‌اند.

حضرت مجتبی «ع» ضمن خطبه‌ای که مشروح آن در صفحات گذشته گفته شد: به این آینده تاریک یاران خود اشاره نموده فرمود:

«… اگر (بعلت سستی و بیوفائی شما) ناگزیر شوم زمامداری مسلمانان را به معاویه بسپارم، یقین بدانید زیر پرچم حکومت بنی‌امیه هرگز روی خوش و شادمانی نخواهید دید و گرفتار انواع شکنجه‌ها و آزارها خواهید شد.

… هم‌اکنون انگار به چشم خود می‌بینیم که فردا فرزندان شما بر در خانه فرزندان آنها ایستاده آب و نان درخواست خواهند کرد آب و نانی که مال فرزندان شما است و خداوند برای آنها قرار داده است؛ ولی بنی‌امیه آنها را از در خانه خود رانده از حق مسلم خود محروم خواهند ساخت.

[77] علی و بنوه تألیف دکتر طه حسین ص 188.

[78] از این جهت می‌توان گفت که پیمان صلح، نسبت به معاویه؛ حکم شمشیر دودم را داشت که هر دو طرفش به زیان وی بود.

زیرا اگر او به مفاد صلحنامه عمل می‌کرد، هدف امام تا حدودی تأمین می‌شد و اگر آن را نقض می‌کرد، نتیجه آن ایجاد تنفر عمومی از حکومت اموی و جنبش و بیداری مردم، بر ضد این حکومت بود، و این؛ مسئله‌ای بود که پیشوای دوم؛ آن را از نظر دور نداشت.

[79] ولی حسین بن علی «ع» آنها را به پیروی از امام مجتبی (ع) توصیه می‌کرد و می‌فرمود: اوضاع فعلی برای قیام مساعد نیست و مادامی که معاویه زنده است نهضت و انقلاب به ثمر نمی‌رسد.

[80] ارزیابی انقلاب حسین «ع» صفحات 218 -215 - 214 -208.

[81] سمو المعنی فی سمو الذات «بنقل پرتوی از عظمت حسین صفحه 264».

[82] انساب الاشراف بلاذری ج 4 بخش دوم ص 1 طبع بغداد، مروج الذهب ج 3 ص 77 طبع مصر.

[83] تذکرة الخواص ابن‌جوزی صفحه 291 متن اشعار چنین است:

معشر الندمان قوموا

و اسمعوا صوت الاغانی

و اشربوا کاس مدام

و اترکوا ذکر المعانی

شغلتنی نغمة العیدان

عن صوت الاذان

و تعوضت عن الحور

عجوزا فی الدنان.

[84] تتمة المنتهی ص 43- اگر شراب‌خواری در دین محمد «ص» حرام است تو آن را بر دین مسیح بخور (البته حلال بودن شراب در آئین مسیح پنداری بیش نیست و شراب در آئین واقعی مسیح، مثل اسلام تحریم شده است.

[85] مروج الذهب ج 3 ص 77 طبع مصر.

[86] علی و بنوه ص 197.

[87] ارشاد مفید طبع قدیم صفحه 215 ابن‌شهر آشوب در مناقب می‌نویسد: همه مسلمانان اتفاق دارند که پیامبر (ص) این حدیث را درباره حسنین (ص) بیان فرموده است (ج 3 ص 394) در تهیه و تنظیم این بخش، علاوه بر مدارک یاد شده از کتاب «ارزیابی انقلاب حسین از دیدگاهی جدید» استفاده گردیده است.

[88] ابن‌عبدالبر دانشمند معروف در کتاب «الاستیعاب» (ج 1 ص 387) می‌نویسد: در این نکته در میان دانشمندان اختلاف نیست که حسن بن علی (ع) خلافت را فقط در مدت حیات معاویه، به وی واگذار کرد و شرط کرد که بعد از معاویه، خلافت از آن او باشد و صلحنامه بر این‌اساس انعقاد یافت.

[89] الغدیر ج 11 ص 12.

[90] عقد الفرید ج 4 ص 251 و الامامة و السیاسة ج 1 ص 174.

[91] از جمله آنکه برخی از مورخان وعده و ارسال پول را به معاویه نسبت داده‌اند، و بعضی دیگر به یزید، و نیز در بعضی از کتب آمده که معاویه صد هزار درهم را جلوتر فرستاد و در پاره دیگر گفته شد که معاویه آن را بعد از شهادت امام فرستاد ولی به وعده ازدواج وفا نکرد.

[92] دلائل الامامة ص 61.

[93] مروج الذهب ج 3 ص 5.

[94] مقاتل الطالبیین ص 31 و 48 و 47.

[95] ارشاد مفید.

[96] اعلام الوری.

[97] الاستیعاب ج 1 ص 385.

[98] مناقب ج 4 ص 42.

[99] الفصول المهمة ص 146.

[100] تذکرة الخواص 211.

[101] نور الابصار ص 122.

[102] تاریخ الخلفاء ص 192.

[103] کشف الغمة (فارسی) ج 2 ص 163.

[104] صلح الحسن ص 367.

[105] و بموته شهیدا جزم غیر واحد من المتقدمین و المتأخرین (اسعاف الراغبین در حاشیه نور الابصار ص 182).

[106] مقاتل الطالبیین ص 48 کشف الغمه ج 2 ص 163 مناقب ابن‌شهر آشوب ج 4 ص 42 و ارشاد مفید ص 174 ط تهران.

[107] روضة کافی ج 8 ص 167.

این مسأله در آن زمان بقدری مشهور بوده است که طبق گواهی گروهی از مورخان؛ پس از شهادت امام مجتبی (ع) مردی از خاندان طلحه، جعده را تزویج کرد و از او دارای فرزندانی شد، گاهی که میان فرزندان وی، و قریشیان مشاجره‌ای رخ میداد، مردم قریش آنها را «فرزندان زن شوهرکش»! خطاب میکردند [106] .

امام صادق (ع) با اشاره به این حادثه میفرمود: اشعث بن قیس در کشتن امیرمؤمنان (ع) شریک شد؛ دخترش حسن بن علی (ع) را مسموم نمود، پسرش محمد نیز در قتل پیشوای سوم شرکت جست [107] .

این قضیه را با اندکی اختلاف [91] دانشمندان و

مورخان زیر در کتب و تألیفات خود آورده‌اند:

محمد بن جریر طبری [92] ؛ مسعودی [93] ؛ ابوالفرج اصفهانی [94] ، شیخ مفید [95] ابوعلی فضل بن حسن طبرسی [96] ، ابن‌عبدالبر [97] ؛ ابن‌شهر آشوب [98] ، ابن‌صباغ مالکی [99] ؛ ابن‌جوزی [100] ، شبلنجی [101] ، سیوطی [102] ؛ علی بن عیسی اربلی [103] ؛ و گروهی

دیگر از دانشمندان معروف [104] .

دانشمند معروف جهان تسنن «شیخ محمد صبان» مینویسد: عده زیادی از دانشمندان گذشته و حال عقیده دارند که امام حسن (ع) بوسیله زهر مسموم و شهید گشت. [105] .

خلاصه جریان از این قرار است که معاویه، ((جعده)) همسر امام مجتبی (ع) را که دختر ((اشعث بن قیس کندی)) و وابسته به یکی از خاندان‌های ضد علوی بود، تحریک نمود و صد هزار درهم پول برای او فرستاد و پیغام داد که اگر به حسن بن علی (ع) زهرخورانده

او را به قتل برساند، وی را به همسری فرزندش یزید درمی‌آورد.

«جعده» گول وعده‌های معاویه را خورد و دست به این جنایت پلید، آلود و همسر گرامی و مهربان خود را مسموم نمود. امام مجتبی (ع) پس از مدتی بیماری سرانجام در اثر مسمومیت شدید به شهادت رسید، هنگامیکه خبر شهادت حضرت در شام به معاویه رسید، فوق‌العاده خوشحال شد و اظهار شادمانی کرد. [90] .

چنانکه در بحثهای پیشین اشاره کردیم: برخی از نویسندگان غربی بعللی که با برنامه‌های استعماری غربیها در لباس خاورشناسی و اسلام‌شناسی مربوط میشود،

این حقیقت تاریخی را انکار نموده با کمال وقاحت کوشیده‌اند معاویه را از این جنایت تبرئه کرده به کینه‌های دیرینه میان شیعه و خاندانهای طرفدار بنی‌امیه دامن بزنند.

اینان ادعا می‌کنند که: ((امام حسن (ع) در اثر ابتلا به ذات الریه!! در گذشت و اینکه کوشش شده است معاویه قاتل امام حسن (ع) قلمداد شود برای این است که امویان را باین وسیله بدنام و متهم ساخته حسن بن علی «ع» را شهید معرفی نمایند، و در این میان چون خانواده اشعث بواسطه حوادث جنگ صفین مورد خشم و نفرت شیعیان بود، این جرم به پای این خانواده نوشته شده است))

طبق ادعای این نویسندگان، «جز مولفان شیعه یا کسانی که نسبت به خاندان علی «ع» گرایش خاصی داشتند کسی معاویه را قاتل امام حسن «ع» نمی‌داند…!»

ما از بقیه مطالب غرض‌آلود و تهمتهای بی‌اساس و اهانت‌آمیز این دایرة المعارف‌نویسهای محقق! صرف نظر نموده از باب نمونه به بررسی جریان شهادت امام

مجتبی «ع» میپردازیم تا از این نمونه میزان صحت بقیه مطالب نیز روشن شود.

دهها نفر از دانشمندان و مورخان شیعه و سنی جریان توطئه ناجوانمردانه معاویه را که پیشوای دوم قربانی آن شد، به تفصیل نوشته‌اند و این مسأله بقدری در میان مورخان معروف است که گمان نمی‌کنیم جای انکار باشد

ولی برای آنکه مطلب بهتر روشن شود گفتار گروهی از مورخان و دانشمندان را در این جا می‌آوریم و تصور می‌کنیم با ملاحظه سخنان آنها، نیازی به نقل اقوال همه دانشمندان نباشد.

معاویه به ایادی و کارگزاران خود زمینه را برای اجرای این نقشه آماده نموده و با تهدید با تطمیع راه را هموار کرد، ولی یک مانع بزرگ در راه

اجرای این نقشه شوم بچشم میخورد و آن عبارت بود از وجود مقدس امام مجتبی (ع) بزرگترین شخصیت آن روز جهان اسلام.

حضرت مجتبی (ع) از دو نظر مانع اجرای نقشه معاویه بود: نخست این که معاویه طبق مفاد صریح صلحنامه حق تعیین و انتخاب ولیعهد را نداشت بلکه پس ازمرگ وی خلافت به امام مجتبی (ع) و اگر آنحضرت در حال حیات نبود، به حسین بن علی (ع) منتقل میشد. [88] .

دوم: شایستگی و عظمت و لیاقت آنحضرت برای تصدی خلافت و زمامداری جامعه اسلامی و توجه افکار عمومی نسبت به آنحضرت [89] زیرا هیچ فرد عاقلی

هنگام موازنه شخصیت بزرگی همچون امام حسن (ع) با یزید بن معاویه؛ چهره منفور جامعه و فاقد همه گونه شایستگی و صلاحیت، وی را بر امام حسن (ع) ترجیح نمی‌داد.

در اینجا معاویه به حیله ناجوانمردانه قدیمی یعنی از میان برداشتن رقیب، بوسیله زهر، متوسل شد و امام مجتبی (ع) را بوسیله سم به شهادت رسانید و جنایت دیگری را بر جنایات خود افزود….

گر چه پس از شهادت امام حسن (ع) گرفتن بیعت برای ولیعهدی یزید به آسانی عملی نشد و معاویه در این راه با مشکلاتی روبرو گردید اما در هر حال شهادت آنحضرت، تا حد زیادی معاویه را به هدف پلیدش نزدیک ساخت.

اشاره

نقشه‌های شومی که برای شهادت فرزند رشید امیرمؤمنان (ع) کشیده شد از کجا سرچشمه گرفت؟

پس از انعقاد پیمان صلح؛ که معاویه کاملا بر اوضاع مسلط گردید نقشه تازه و خطرناکی کشید که جهان اسلام را با فاجعه بزرگی روبرو ساخت، این نقشه عبارت بود از نامزدی یزید برای زمامداری مسلمانان پس از مرگ خود! پسر ابوسفیان تصمیم گرفت برای ولیعهدی یزید؛ از مسلمانان بیعت بگیرد تا پس از مرگ وی؛ بر مسند قدرت و حکومت تکیه بزند.

اجرای این نقشه که خطرات بزرگی برای جهان اسلام دربرداشت، فوق‌العاده دشوار می‌نمود زیرا این کار از یکسو حکومت و خلافت بی‌آلایش صدر اسلام را مبدل به حکومت اشراف موروثی مینمود و حکومت اسلامی را از محور اصلی خود بکلی منحرف می‌ساخت، و از سوی دیگر، از زمان پیامبر اسلام (ص) چنین چیزی

سابقه نداشت،

تا آن روز خلیفه عملا به یکی از دو را زیر تعیین می‌شد:

1- تصریح پیامبر (ص) یا پیشوای قبلی بر وصایت و خلاف امام و پیشوای بعدی، چنانکه شیعه از این راه پیروی نموده معتقد بودند که پیشوای مسلمانان باید از طرف پیامبر (ص) یا امام معصوم قبلی معین شود.

2- از طریق شورای مسلمانان.

معاویه که خود بدون رأی شورا، و بدون چنین نصی؛ خلافت را تصاحب کرده بود، می‌خواست راه سومی را بنفع خاندان خود بوجود آورد و آن این که خلافت را بصورت یک امر موروثی درآورد و بعد از وی فرزندش یزید مقام خلافت را اشغال کند.

انقلاب حسین بن علی (ع) تحول دامنه‌داری در جامعه اسلامی بوجود آورد، اوضاع را دگرگون ساخت و افکار عمومی را بر ضد حکومت بنی‌امیه شوراند و منشأ پیدایش نهضتها و انقلاب‌های پی در پی و بزرگی مانند قیام توابین، نهضت اهل مدینه، قیام مختار ثقفی، و انقلاب زید بن علی بن حسین، و چندین نهضت و انقلاب بزرگ دیگر گردید.

ولی اگر همین انقلاب در زمان حضرت مجتبی (ع) و به وسیله آنحضرت عملی می‌گردید دارای چنین آثار بزرگ نمی‌شد.

حسین بن علی (ع) در واقع دنباله برنامه برادر ارجمند خود را گرفت زیرا حضرت مجتبی (ع) با کمال شهادت خرده‌گیریهای کوته‌فکران و عناصر افراطی را تحمل کرد و با امضای قرارداد صلح، و شناخت واقعیتهای زمان، بتدریج زمینه انقلاب را فراهم ساخت و افکار عمومی را آماده نمود و آنگاه که زمینه کاملا آماده شد حسین بن علی (ع) ابتکار عمل را بدست گرفت.

از این رو میتوان گفت: اگر حسین بن علی (ع) در شرایط برادر گرامی خود امام حسن (ع) قرار میگرفت همان کار را میکرد که امام حسن (ع) کرد و اگر امام حسن (ع) در زمان حسین بن علی (ع) بود برنامه او را در پیش می‌گرفت این دو امام بزرگ هر کدام با توجه به اوضاع و شرایط خاص زمان خود، رسالت تاریخی خویش را انجام دادند؛ برای اشاره به این

حقیقت پیامبر اسلام (ص) درباره این دو فرزند عالیقدر خود می‌فرمود: حسن و حسین دو پیشوای بزرگ اسلامند، خواه صلح کنند و خواه نبرد و جهاد؟ [87] .

عامل دیگر برای انقلاب حسین بن علی (ع) را باید بیداری افکار عمومی و افزایش نفوذ دعوت شیعیان پس

از صلح امام مجتبی «ع» دانست زیرا جنبشی که پس از امضای صلح، بر ضد حکومت اموی آغاز شده بود روز بروز در حال گسترش و توسعه بود و بر نفوذ آن افزوده میشد.

سیاست معاویه نیز دانسته یا ندانسته موجب گسترش و نیرومندی این جنبش گردید معاویه که پس از شهادت امام مجتبی «ع» میدان عمل را تا حدودی بلامانع میدید بیش از پیش عرصه را بر شیعیان و پیروان امیرمؤمنان «ع» تنگ گرفت و از هیچگونه ظلم و ستم فروگذار نکرد.

تجاوزهای مکرر معاویه به حقوق مسلمانان، حملات و شبیخونهای پی در پی نظامیان خشن و ستم پیشه معاویه بر مناطق مختلف اسلامی، کشتن و آزار مردم بیگناه نقص پیمان صلح، بیعت گرفتن برای ولیعهدی یزید، بر خلاف مفاد صریح صلحنامه و بالاخره مسموم ساختن امام مجتبی «ع» مسائلی بود که وجهه عمومی حکومت بنی‌امیه را بیش از پیش لکه‌دار ساخت

و موقعیت آن را تضعیف نمود، این حوادث موجب همبستگی و فشردگی هر چه بیشتر صفوف شیعیان و تقویت جبهه ضد اموی شد و زمینه نهضت و انقلاب تا حد زیادی هموار گردید.

دکتر «طه حسین» دانشمند و نویسنده معروف مصری در این زمینه می‌نویسد:

«در اثر فشار حکومت معاویه در ده سال آخر حکومت وی، کار شیعیان بالا گرفت و دعوت آنها در شرق کشور اسلامی و جنوب مناطق عربی فوق‌العاده انتشار یافت بطوری که هنگام مرگ معاویه عده بسیاری از مردم و مخصوصا اهل عراق، بغض و عداوت بنی‌امیه و محبت اهل بیت را جزئی از دین خود می‌دانستند» [86] .

بدین ترتیب جامعه اسلامی بقدر کافی چهره حقیقی حکومت اموی را شناخته طعم تلخ شکنجه‌های آن را چشیده و از انواع ظلمها و تجاوزهای این حکومت و تضییع حقوق مسلمانان، آگاه شده بودند و ماسکی

که این حکومت در ابتدای زمامداری معاویه بر چهره زده بود، کنار رفته مردم با قیافه اصلی آن آشنا شده بودند با مرگ معاویه و رشد و آگاهی جامعه اسلامی؛ تمام عواملی که در زمان معاویه مانع تحقق یک انقلاب پیروزمند بود برطرف شد و راه قیام بر ضد حکومت اموی کاملا هموار گردید و در این هنگام بود که حسین بن علی (ع) ضربت قاطع را بر پیکر حکومت فاسد بنی‌امیه وارد ساخت و آن انقلاب بزرگ و بی‌نظیری را پی‌ریزی نمود.

فخدها علی دین المسیح بن مریم [84] .

دربار یزید مرکز انواع فساد و گناه شده بود، آثار شوم فساد و بیدینی دربار او در جامعه چنان گسترش یافته بود که حتی محیط مقدسی همچون «مکه» و «مدینه» را نیز آلوده ساخته بود. [85] .

او از لحاظ سیاسی آنقدر ناپخته بود که قیافه اصلی حکومت بنی‌امیه را که دشمنی آشتی‌ناپذیر با اسلام، و بازگشت به دوران جاهلیت و احیای رژیم اشرافی آن زمان بود، کاملا به مردم نشان داد

این پرده‌دریها و بی‌بند و باریهای یزید برای همه ثابت کرده بود که وی بکلی فاقد شایستگی و لیاقت برای احراز مقام خلافت و رهبری جامعه اسلامی است.

بنابراین مزدوران حکومت بنی‌امیه نمیتوانستند قیام حسین (ع) را بعنوان اینکه مقصود او رسیدن به حکومت است در افکار عمومی متهم و آلوده سازند زیرا مردم بچشم خود، رفتار یزید را که کوچکترین ارتباطی با موازین دینی و تعالیم مذهبی نداشت میدیدند و همین رفتار یزید، در افکار عمومی، مجوز خوبی برای انقلاب و واژگون ساختن چنین حکومتی به شمار می‌رفت. در چنین شرایطی مردم قیام حسین بن علی (ع) را قیام فرزند پیامبر (ص) بر ضد حکومت باطل و به منظور حفظ اسلام تلقی میکردند نه اختلاف سیاسی یا کشمکش بر سر تصاحب خلافت و قدرت!