اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: جسم را شش حال است : صحت ؛ مرض ؛ مرگ ؛ حيات ؛ خواب ؛ و بيدارى . و روح را نيز چنين است ؛ پس حياتش علم اوست ، و مرگش جهلش ، و مرضش شك است ، و صحتش يقين ، و خوابش ‍ غفلت اوست ، و بيدارى اش حفظ او.(599)

از اميرالمؤمنين (ع ) روايت است كه : آب باران قريب العهد به عرش است ، و در ابتداى ريزش باران در باران مى ايستاد كه سرو روى ايشان تر مى شد.

اين باران طاهر طهور و دواء و شفاء چون به زمين خاكى رسيده تيره مى گردد، و به پليد رسد پليد مى گردد، و رودها به فراخور گنجايش ‍ خودشان آب مى گيرند: انزل من اسماء فسالت اوديه بقدرها (رعد: 17) و رستنى ها از وى مى رويند و هو الذى انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات كل شى ء (انعام :99)و زمين مرده بدان زنده و سرسبز و خرم مى شود. والله انزل من السمآئ ماء فاحيا به الارض بعد موتها (نحل : 65) الم تر ان الله انزل من السماء ماء فتصبح الارض ‍ مخضره (حج : 63) همچنين است آب حيات علم كه از آسمان عالم آخرت فرو مى ريزد و ان الدار الاخره لهى الحيوان (عنكبوت : 64) با محل آن كه نفوس بشرى است .(598)

در غرر آمدى است كه على عليه السلام فرمود:

بر نفس خويش جاهل مباش ؛ چه چنين كسى بر هر چيزى جاهل است .(597)

بدان ، كسى كه خويش را در سفاهت نگاه دارد، ظالم ترين و جفاكارترين مردم است به خويشتن . احياى نفوس از مرگ و نيستى جهل و بيدار نمودن آنها از خواب غفلت و بى خبرى و خارج كردنشان از ظلمات بهتور، از شؤ ون سفراى الهى و پيروان آنان است .

خداوند - علت كلمته - مى فرمايد: يا ايها الذين اامنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم ؛ (593)و حضرت وصى ، امام على بن ابى طالب عليه السلام ، آل محمد صلى الله عليه وآله را وصف فرموده كه : آنان حيات و زندگى علم و مرگ و نيستى جهلند.(594)و علم حياب ارواح است ؛ همان طور كه آب ، حيات اشباح است . آيات و روايان در اين مرصد اءسنى و مقصد اهلى به ترتيب و نظم خاصى در جوامع روايى و صحف علمى ، بيش ‍ از آن است كه به شمارش آيد.

عالم ، اگر قدر علم بداند، از طور الهى اش خارج نشده ، از زى روحانى اش ‍ بيرون نرود، پس او در راه عيساى روح الله عليه السلام است ؛ يعنى در حقيقت مشهد و مشربش عيسوى است ، چرا كه عمل صالحش ، احياى مردگان است به اذن الله تعالى .

خوشم مى آيد نقل كلام شيخ اكبر، در فص عيسوى از كتاب فصوص الحكم و نيز سخن علامه قيصرى ، در شرحش . شيخ مى گويد:

و اما احياى معنوى ، به علم است ؛ پس اين ، حيات الهيه ذاتيه نوريه است كه خداوند درباره اش گويد: او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس .(595)بنابر اين ، هر كس كه نفسى مرده را به حيات علميه ، در مساءله اى خاص كه متعلق به علم الله باشد، حيات بخشد، او را زنده كردهاست ، و آن حيات ، براى او نورى خواهد بود كه به واسطه اش در ميان مردم يعنى در ميان اشكال و اشباهش در صورت راه برود.(596)

ارزش انسان به معارف است ، پس بهترين ظرفهاى علم - يعنى نفوس ‍ انسانى - آن ظرفى است كه گنجايش آن بيشتر است ، چنان كه به شاگرد نامدارش كميل - رضوان الله تعالى عليه - فرمود: يا كميل ! ان هذه اوعيه ، فخيرها اوعاها ؛ يعنى اى كميل ! اين دلها ظرفها هستند، پس ‍ بهترين آنها آن دلى است كه ظرفيت و گنجايش او بيشتر است .(592)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

اسعد الناس العقل ؛

خردمند و عاقل با سعادت ترين مردم عالم است

شرح

عاقل آن كس است كه در طلب علم و ايمان و معرفت خداست ، در مقام عقل نظرى و به كار تزكيه و تربيت و تهذيب نفس است در عقل عملى و در تكميل قوه دانش و كنش خود تا آن جا كه بتواند سعى مى كند و چنين كش ‍ به مراتب كمال سعادت البته خواهد رسيد و در دنيا و عقبى مسعود و محبوب است و به عكس فرمود:

الجاهل اشقى الناس ؛ مرد نادان ، محروم ترين خلق است . (591)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

لا يكون العالم عالما حتى يحسد من فوقه ، و لا يحتقر من دونه ، و لا ياءخذ عن علمه شيئا من حطام الدنيا ؛ (589)عالم را نبايد عالم حقيقى دانست ، الا آن كس كه بر مافوق خود در علم حسد نبرد، و به مادون خود از تكبر و نخوت اهانت نكند، و از علم خود اخذ مال دنيا نكند و علم و دين را به حطام دنيا نفروشد.(590)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:

يكرم العلم لعلمه والكبير لسته ، و ذوالمعروف ، والسلطان لسلطانه ؛ (587)عالم را بايد براى علمش اكرام كنند، و پيران تجربه آموخته را براى كثرت سن (و تجارب او) و نيكوكاران و خيرخواهان بشر را براى خبر و احسان ، و سلاطين را براى سلطنت .

يعنى هر كس را بر آن جهت حسن و خوبى كه داراست بايد گرامى و محترم داشت .

علماء را براى علم و دانش كه علمشان چراغ هدايت خلق است ، پيران را براى استفاده از تجارب به واسطه طول عمرشان ، و خيرخواهان و اهل احسان را براى احسان شان ، سلاطين را براى سلطنت ؛ يعنى براى حسن انتظام و عدالت و رفع ظلم و آزار از مظلومان كه لازمه وجود سلطان است بايد محترم و بزرگ دانست .خلاصه يعنى در هر كس جهت كمالى وجود دارد بايد بر آن جهت كمال او را گرامى داشت .(588)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

ينبغى للعاقل ان يحترس من سكر المال و سكر القدره و سكر العلم و سكر المدح و سكر الشباب فان لكل ذالك ريحا تسلب العقل و تستخف الوقار ؛ (584)سزاوار است عاقل احتراز كند از مستى علم و دانش و مستى مدح و ثناى مردم و مستى و غرور جوانى كه تمام اينها را بوى ناخوش و عفنى است كه عقل انسان را زائل مى كند ادب و وقار انسانيت را سبك و خفيف مى سازد.

يعنى مال و جاه و علم و مدح مردم و دوران جوانى ، همه مانند شراب انسان را مست مى كند و عقل را فاسد مى گرداند و ادب را زائل مى كند، بايد انسان عاقل از سكر و مستى اين امور دنيوى خود را حفظ كند و مست دنيا و مغرور علم و جاه و جلال دنيا نشود، و الا از درگاه خدا به خطاب : لابقربوا الصلوه و انتم سكارى (585)دورى مى سود و اگر مست نشد و عقل و دين را با وجود مال و جلال و علم و غيره حفظ كرد، از اين امور در زندگانى دنيا و آخرت بهره مند خواهد گشت .(586)

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: من جهل علما عاداه ؛ (582)

هر كه علمى را نداند دشمن آن علم است .

نمانند مكتب معاويه و تهافت الفلاسفه نويسان كه به على عليه السلام و شيعيانش حكماى الهى ، جاهل و دشمنند.(583)