يا ايها الناس ! اجيبوا دعوة اميركم ، و سيروا الى اخوانكم ، فانه سيوجد لهذا الامر من ينفر اليه ، و الله لان يليه اولوالنهى امثل فى العاجلة و خير فى العاقبة فاجيبوا دعوتنا و اعينونا على ما ابتلينا به و ابتليتم (3) خطبه آن حضرت در جنگ جمل براى تحريض مردم به جنگ اى مردم ! دعوت فرمانده خود را بشنويد، و به سوى برادرانتان برويد، بزودى كسى اين حكومت را به دست مى گيرد كه به سوى او كوچ مى كنيد، به خدا سوگند، اگر دانايان و عاقلان سرپرستى اين حكومت را به عهده گيرند، در اين دنيا بهتر و در آخرت نيكوتر است ، پس دعوت ما را بپذيريد، و ما را يارى كنيد، در آنچه شما و ما به آن دچار شده ايم .

روى ان عليا عليه السلام بعث الى الكوفة الحسن ابنه عليه السلام و بعض اصحابه ، و معهم كتاب الى اهل الكوفة فلما دخل الحسن عليه السلام و عمار الكوفة اجتمع اليهما الناس فقام الحسن عليه السلام فاستقر الناس ، فحمدالله و صلى على رسوله ثم قال : ايها الناس ! انا الى الله و الى كتابه و سنة رسوله و الى افقه من تفقه من المسلمين و اعدل من تعدلون ، و افضل من تفضلون و اوفى من تبايعون ، من لم يعيه القرآن ، و لم تجهله السنة و لم تقعد به السابقة ، الى من قربة الله الى رسوله قرابتين ، قرابة الدين ، و قرابة الرحم ، الى من سبق الناس الى كل مآثرة الى من كفى الله به رسوله ، و الناس متخادلون ، فقرب منه و هم متباعدون ، و صلى معه وهم به مشركون و قاتل معه و هم منهزمون ، و بارز معه و هم مجمحون و صدقه و هم مكذبون ، و الى من لم ترد له راية و لاتكافى ، له سابقة و هو يساءلكم النصر و يدعوكم الى الحق ، و يساءلكم بالمسير الى ، لتوازروه ، وتنصروه على قوم نكثوا بيعته ، و قتلوا اهل الصلاح من اصحابه ، و مثلوا بعمال ، و انتهبوا بيت ماله فاشخصوا اليه رحمكم الله فمروا بالمعروف و انهوا عن المنكر، و احضروا بما يحضر به الصالحون (2) خطبه آن حضرت براى تحريض اهل كوفه به جنگ جمل روايت شده : اميرالمؤمين عليه السلام امام حسن عليه السلام و چند نفر از اصحابش را براى يارى خواستن به همراه نامه اى به سوى كوفه فرستاد. هنگامى كه اما حسن عليه السلام به همراه عمار وارد كوفه شد، مردم دور ايشان اجتماع كردند، امام در اجتماعشان حضور يافت ، و پس از حمد و ثناى الهى فرمود: اى مردم ! ما آمده ايم ، تا شما را دعوت كنيم ، به خدا و كتابش ، و سنت پيامبرش ، و به فقيه ترين فقيه مسلمانان ، و عادلترين كسى كه شما آنان را عادل مى شماريد، و برترين كسى كه شما را برتر مى دانيد، و باوفاترين كسى كه با او بيعت كرده ايد، آن كس كه فهم قرآن او را عاجز نكند، و چيزى از سنت بر او پوشيده نيست ، و كسى بر او سبقت نگرفته است ، به سوى كسى كه خداوند از دو جهت او را به پيامبرش نزديك گرداند، نزديكى از جهت دين و از جهت خويشاوندى ، كسى كه در هر نيكى بر مردم پيشى گرفته است . به سوى كسى كه خداوند به وسيله او پيامبرش را كفايت كرد در حاليكه مردم او را خار مى كردند، به او نزديك شد در حاليكه مردم از او دور بودند، با او نمازگزارد، درحاليكه مردم مشرك بودند، با او جنگيد در حاليكه مردم فرار مى كردند، با او مبارزه كرد در حالكيه مردم اكراه داشتند او را تصديق كرد در حالى كه مردم او را تكذيب مى كردند، به سوى كسى كه پرچمى را باز نگرداند، و كسى بر او سبقت نگرفته است . و او از شما يارى مى خواهد و شما را به سوى حق مى خواند، و از شما مى خواهد كه به سوى او برويد، تا او را بر گروهى كه بيعتش را شكسته و نيكان اصحابش را كشتند و كارگزارانش را كنار زدند، و بيت المالش را غارت كردند، يارى كنيد. پس به سوى او برويد، خداوند شما را رحمت كند، پس امر به معروف و نهى از منكر كنيد، و همانند صالحان در پيشگاهش حاضر شويد.

(1) خطبته عليه السلام فى استنفار الناس الى الجمل الحمدلله العزيز الجبار الواحد القهار الكبير المتعال ، سواء منكم من اسر القول ، و من جهر به و من هو مستخف بالليل و سارب بالنهار، احمده على حسن البلاء، و تظاهر النعماء، و على ما احببنا و كرهنا، من شدة و رخاء و اشهدان لااله الاالله ، و حده لاشريك له ، و ان محمدا عبده و رسوله ، امتن علينا بنبوته و اختصه برسالته و انزل عليه وحيه ، و اصطفاه على جميع خلقه ، و ارسله الى الانس و الجن ، حين عبدت الاوثان و اطيع الشيطان ، و جحد الرحمان ، فصليث الله عليه و اله و جزاه افضل ما جزى المرسلين اما بعد، فانى لااقول ، لكم الا ما تعرفون ان ، اميرالمؤمين على بن ابى طالب ارشد الله امره و اعز نصره ، بعثنى اليكم يدعوكم الى الصواب و الى العمل بالكتاب و الجهاد فى سبيل الله ، و ان كان فى عاجل ذاك ما تكرهون فان فى اجله ما تحبون ، ان شاء الله و قد علمتم ان عليا صلى مع رسول الله صلى الله عليه و آله وحده ، و انه يوم صدق به لفى عاشرة من سنة ثم شهد مع رسول الله جميع مشاهده ، و كان من اجتهاده فى مرضات الله و طاعة رسوله و اثارة الحسنة فى الاسلام ما قد بلغكم . و لن يزل رسول الله راضيا عنه حتى غمضه بيده و غسله وحده ، والملائكة اعوانه ، و الفضل ابن عمه ينقل اليه الماء، ثم ادخله حفرته ، و اوصاه بقضاء، دينه و عداته ، و غير ذلك من من الله عليه . ثم و الله ما دعاهم الى نفسه ، و لقد تداك الناس عليه تداك الابل الهيم عند ورودها فبايعوه طائهين ثم نكث منهم ناكثون بلاحدث احدثه و لاخلاف اتاه ، حسدا له و بغيا عليه فعليكم عباد الله بتقوى الله و الجد و الصبر و الاتسقامة بالله و الخوف الى مادهاكم اليه اميرالمؤمنين عصمنا الله و اياكم بما عصم به اولياءه و اهل طاعته و الهمنا و اياكم تقواه ، و اعاننا و اياكم على جهاد اعدائه ، استغفرالله العظيم لى و لكم (1) خطبه آن حضرت براى تحريض مردم به جنگ جمل سپاس خدائى را سزاست كه استوار و قدرتمند و يگانه و توانا و بزرگ و برتر است ، براى شما مساوى است كه سخن را آرام گوئيد يا بلند بر زبان آوريد، و آنكه در تاريكى شب پنهان شده ، و در روشنائى روز حركت مى كند، او را سپاه مى گويم ، بر آزمايش نيكو و نعمتهاى پياپى بر آنچه دوست داشته و زشت مى شماريم ، از سختى و آسايش . و گواهيم مى دهم كه معبودى جز خداوند نبوده ، يگانه است ، و شريكى ندارد، و محمد بنده و فرستاده اوست ، خداوند به نبوت او بر ما منت نهاد، و به رسالتش مخصوص گرداند، و وحيش را بر او نازل كرد و او را بر تمامى موجودات برگزيد، و در زمانيكه بتها پرستيده ، و شيطان اطاعت و خداوند انكار مى شد، او را به سوى جن و انس فرستاد، درود خدا بر او و برخاندانش باشد، و برترين پاداش پيامبران را به او عطا نمايد. اما بعد، من چيزى نمى گويم ، جز آنچه شما مى دانيد، اميرالمؤمنين على بن ابيطالب كه خداوند او را به امرش ارشاد و ياريش نيرومند گرداند، مرا به سوى شما فرستاده ، شما را به سوى راه نيك و عمل به كتاب و جهاد در راه خدا مى خواند، و اگر چه هم اكنون آنرا ناپسند، مى شماريد، اما بخواست خدا در آينده ، محبوب شما خواهد بود. و مى دانيد كه على عليه السلام به تنهايى نماز گزارد، و در روزى كه او را تصديق كرد در سن هجده سالگى بود، آنگاه در تمامى جنگها با ايشان شركت كرد، و از تلاشش در كسب خشنودى خدا و اطاعت پيامبر و ارزشهايش در اسلام همه آگاهى داريد. و همواره پيامبر از او راضى بود، تا آنگاه كه چشمان او را با دست خويش بر هم نهاد، و به تنهائى او را غسل داد، در حاليكه فرشتگان او را يارى كرده و پسر عمويش فضل برايش آب مى آورد، آنگاه او را داخل قبر خود نهاد، و پيامبر در قضاء ديون و وعده هايش به او وصيت كرد، و ديگر امورى كه خدا بر او منت نهاده است . و سوگند به خدا كه آنان را به سوى خود نخواند، و مردم همانند شتران خشمگين هنگام وارد شدن ، بر آب بر او هجوم آوردند، و آزادانه با او بيعت كردند، آنگاه گروهى پيمانشان را شكستند، در حاليكه چيزى را بدعت نگذارد، و خلافى را مرتكب نشد، بلكه به خاطر حسادت با او و تجاوز نمودن بر او. پس اى بندگان خدا بر شما باد به تقواى الهى و تلاش صبر و يارى گرفتن از خدا و حركت به سمتى كه اميرالمومنين شما را به آن جهت خوانده است . خداوند ما و شما را حفاظت كند به آنچه اولياء و فرمانبرداران خود را حفاظت كرده است و به ما و شما تقواى خود را الهام كند؛ و ما و شما را در جهاد با دشمنانش يارى گرداند، و براى خود و شما از خداوند بخشش را خواستارم .

عن رؤ بة من مصقلة قال : لما نزل بالحسن عليه السلام الموت قال : اخرجوا فراشى الى صحن الدار، فاخرجوه ، فرفع راءسه الى الساء و قال : اللهم انى احتسب عندك نفسى ، فانها اعز الانفس على لم اصب بمثله اللهم ارحم صرعتى ، و انس فى القرب وحدتى از رؤ به بن مصقله روايت شده كه گفت : آن حضرت هنگام احتضار فرمود: بستر مرا به حياط ببريد، او را بيرون بردند، سر بلند، كرد و اين دعا را خواند: خداوندا! من جانم كه عزيزترين چيزها نزد من بوده و همانند آن چيزى را در اختيار ندارم به تو مى سپارم . خدايا! مرا مورد رحمتت قرار ده ، و در تنهايى قبر مونس من باش .

روى انه ولد للحسن بن على عليهما السلام مولود، فاتته قريش فقالوا ن يهنئك الفارس : فقال عليه السلام : و ما هذا من الكلام ، فقولوا: شكرت الواهب ، و بورك لك فى الموهوب و بلغ الله به اشدة و رزقك بره (27) دعاى آن حضرت در كيفيت تبريك براى ولادت فرزند پسر روايت شده : براى آن حضرت فرزند پسرى به دنيا آمد. قريش نزد ايشان آمده و گفتند: تو را به خاطر داشتن اسب سوار تبريك مى گوئيم ، امام فرمود: اين چه كلامى است بگوييد: بخشنده را شكر گزارده ، و در آنچه به تو داده شده بركت عطا شود، و خداوند او را به نهايت درجه برساند، و از نيكى او تو را بهره مند سازد.

يا باطنا فى ظهوره و يا ظاهر فى بطونه يا باطنا ليس يخفى ياظاهرا ليس ‍ يرى ، يا موصوفا لايبلغ بكينونته موصوف ، و لاحد محدود يا غائبا غير مفقود، و يا شاهدا غير مشهود، يطلب فيصاب لم يخل منه السماوات لم يخل منه السماوات و الارض و ما بينهما طرفة عين لايدرك بكيف و لاياءين باين ولابحيث . انت نور النور و رب الارباب ، احطت بجميع الامور، سبحان من ليس كمثله شى ء، و هو السميع البصير سبحان من هو هكذا و لاهكذا غيره (26) دعاى آن حضرت در شب قدر اى كه از شدت ظهور پنهان و در ناپيدائى آشكارى ، اى ناپيدائى كه هيچ چيز بر تو مخفى نيست ، اى آشكارى كه ديده نمى شود، اى توصيف شده اى كه هيچ توصيف شده اى به ذات تو پى نبرده ، و تو را تحديد به مقدارى ننمايد. اى غائبى كه هرگز گم نشده اى ، واى شاهدى كه مشاهده نمى شوى ، اگر جستجو شوى پيدا نشده ، و آسمانها و زمين و آنچه در آنهاست لحظه اى از تو خالى نمى باشد، با كيفيتى درك نشده و با مكان تعيين نمى گردى . نورانيت نور از توست ، و پروردگار هر پرورش دهنده اى ، و به تمام كارها احاطه دارى ، پاك و منزه است آنكه چيزى همانند او نيست و او شنوا و بيناست پاك و منزه است آنكه چنين است و همانندى ندارد.

عن الكاظم ، عن ابيه ، عن جده ، عن الحسن بن على عليهما السلام : ان لكل صائم عند فطوره دعوة مستجابة ، فاذا كان اول لقمة فقل : بسم الله ، يا واسع المغفرة ، اغفرلى . و فى رواية اخرى : بسم الله الرحمن الرحيم ، يا وساع المغفرة ، اغفرلى فانه من قالها عند افطاره غفر له (25) دعاى آن حضرت هنگام افطار از آن حضرت روايت شده كه فرمود: هر روزه دار در زمان افطار يك دعاى مستجاب دارد، در اولين لقمه خود بگويد: بنام خداى ، اى داراى بخشش بسيار، مرا ببخشاى . و در روايتى آمده : بنام خداوند بخشنده مهربان ، اى داراى بخشش بسيار مرا ببخش . هر كه هنگام افطار اين دعا را بخواند، بخشيده مى شود.

روى ان الحسن بن على بن ابيطالب عليهما السلام التزم الركن ، فقال : الهى انعمت على فلم تجدنى شاكرا و ابتليتنى فلم تجدنى صابرا فلا انت سلبت النعمة بترك الشكر و لاانت ادمت الشدة بترك الصبر الهى ما يكون من الكريم الا الكرم (24) دعاى آن حضرت در كنار ركن يمانى روايت شده : امام حسن عليه السلام كنار ركن يمانى قرار گرفته و فرمود: پروردگارا! به من نعمت ارزانى داشتى ولى سپاسگزارم نيافتى ، و مرا به ناراحتى دچار ساختى ولى صبور و شكيبايم نديدى ، پس نعمتت را به سبب ترك شكر سلب نكرده ، و ناراحتى را به سبب ترك صبر و شكيبائى استمرار نمى بخشى ، پروردگارا از بزرگوار جز بزرگوارى انتظار نمى رود.

اللهم انى اعوذبك من قلب يعرف و لسان يصف و اعمال تخالف (23) دعاى آن حضرت در پناه بردن به خدا از بعضى از امور پروردگارا! از قلبى كه مى شناسد، و زبانى كه توصيف مى كند، و اعمالى كه مخالفت كرده مى شود، به تو پناه مى برم .

عن الحسن عليه السلام : ان دواء الاصابة بالعين ان يقراء: و ان يكاد الذين كفروا ليزلقونك بابصارهم لما سمعوا الذكر و يقولون انه لمجنون و ما هو الا ذكر للعالمين (16) (22) دعاى آن حضرت در دفع چشم زخم از آن حضرت روايت شده كه فرمود: دواء چشم زخم آن است كه بخوانى : و آنگاه كه كافران آيات قرآن را شنيدند، نزديك بود با چشمهاى خود تو را چشم زخم زنند، و مى گويند اين شخص ديوانه است ، و در حاليكه اين كتاب الهى جز تذكر و پند براى جهانيان چيز ديگرى نيست . بخش چهارم : 4- ادعيه آن حضرت در امور متفرقه :