اميرالمؤمنين على (ع ) به يكى از دانشمندان يهود فرمود: هر كس طباع او معتدل باشد، مزاج او صافى گردد، و هر كس مزاجش صافى باشد، اثر نفس ‍ در وى قوى گردد، و هر كس اثر نفس در او قوى گردد، به سوى آنچه كه ارتقايش دهد بالا رود، و هر كه به سوى آنچه ارتقايش دهد بالا رود، به اخلاق نفسانى متخلق گردد، و هر كس به اخلاق نفسانى متخلق گردد: موجودى انسانى شود نه حيوانى و به باب ملكى در آيد و چيزى او را از اين حالت برنگرداند.

يهودى گفت : الله اكبر! اى پسر ابوطالب ! همه فلسفه را گفته اى - چيزى از فلسفه را فروگذار نكرده اى .(523)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

اجل الامراء من لم يكن الهوى عليه اميرا ؛

بزرگ ترين فرمانداران عالم آن كس است كه محكوم فرمان هواى نفس ‍ نباشد. از شرح بى نياز است .(522)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: الشريعه رياضه النفس ؛ (520)

شريعت به حقيقت رياضت نفوس است براى وصول به حد كمال و سعادت و لذات ابد.(521)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

نفسك اقرب اعدائك اليك ؛ (518)نزديكترين دشمنان به تو نفس ‍ توست . پس مقدم از دشمنان ديگر با نفس بايد جهاد كرد؛ چون نزديك تر از ساير دشمنان است اين سخنان در مكتب انبياء است كه مهذب روح بشوند. (519)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود: اعدا عدوك نفسك التى بين جنبيك (516) ؛ بزرگترين دشمن تو نفس اماره تو استكه دائم حضور توست و پيوسته به دشمنى تو مى كوشد مردم مادى به اين سخنان وقعى نمى گذارند؛ چون جاهل به نفس قدسى و روح باقى خويشند.(517)

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:

نزه نفسك عن كل دنيه ؛ (514)نفس ناطقه قدسيه خود را از هر كار پست و صفت دنائت دور دار تا به مقام معرفت خدا و شهود حق و لذت ابد نائل شوى .(515)

يكى از خطبه هاى نهج البلاغه آن خطبه اى است كه در آن داستان حديد محماه است ، خطبه دويست و بيست و دو نهج است اين خطبه شريف يك رشته كلمات امير كلام عليه السلام در غايت ارتباط و انسجام در پيرامون يك موضوع است .

فرمود: سوگند به خدا، اگر در حال بيدارى بر خار سعدان شب به روز آورم ، و در حال دست و گردن بسته در غل ها كشيده شوم ، نزد من دوست تر است از اينكه خدا و پيامبرش را در روز رستاخيز بنگرم در حالى كه به بنده اى ستمكار و كالايى را به زور ستاننده باشم . چگونه ستم كنم احدى را براى نفسى كه ، شتابان به سوى پوسيدن و كهنه شدن ، باز گشت مى كند و مدت حلول آن در خاك دراز است .

سوگند به خدا، عقيل (عقيل برادر آن جناب بود) را ديدم كه بى چيز بوده است ، تا آنكه از من يك من از گندم درخواست كرده است . و كودكانش را ديدم از تهيدستى رخسارشان نيلگون بود. چند باز به نزد من آمد و همان گفتار را تكرار و تاءكيد مى نمود.

به سوى او گوش فرا داشتم ، گمان برد كه من دينم را به او مى فروشم ، و راه خودم را ترك مى گويم ، و در پى وى مى روم .

پس پاره آهنى را گرم كردم و او را به بدنش نزديك گردانيدم ، تا بدان عبرت گيرد. پس چون شتر گر گرفته از رنج آن ناله بر آورد، و نزديك بود كه از آن پاره آهن بسوزد، بدو گفتن : اى عقيل ! اى عقيل ! زنان گم كرده فرزند تو را كم بينند، آيا از پاره آهنى كه انسانى آن را براى بازى خود گرم كرده است ناله مى كنى ، و مرا به آتشى كه خداوند جبار براى خشم خود برافروخته مى كشانى ؟ آيا تو از رنج اين آهن سوزان ناله مى كنى ، و من از زبانه آتش جبار ناله نكنم ؟

شگفت تر از امر عقيل اين كه كسى در شب ، با پيچيده اى در ظرفش به سرشته اى هديه و حلوايى ، نزد ما آمد؛ كه ناخوش داشتن آنرا چنانكه گويى با آب دهن مار يا قى كرده مار سرشته بود.بدو گفتن : اين صله است يا زكات يا صدقه است ؟ پس آن بر ما اهل بيت حرام شده است ؟

گفت : نه اين است و نه آن ، هديه اى است .

گفتم : چشم مادران برايت گريان باد! آيا از دين خدا نزدم آمدى تا مرا فريب دهى ؟ آيا خبط دماغ گرفته اى ، يا ديوانه اى جن زده اى ، يا بيهوده مى گويى ؟ سوگند به خدا، اگر هفت اقليم را با آنچه كه در زير افلاك آنهاست به من دهند تا خدا را درباره مورى عصيان ورزم كه پوست دانه جوى را از او بربايم اين كار را نمى كنم . و هر آينه ، دنياى شما در نزد من از برگى در دهان ملخى كه آنرا جويده است و خورد كرده است خوارتر است . على را با نعمتى كه فناپذيرد، و لذتى كه بقا را نشايد چه كار؟ پناه مى بريم به خدا از خواب بودن و بيهوشى عقل و از زشتى لغزش ، و از او يارى مى جويم .(513)

و:مبارزه با هواى نفس

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

ثلاث من كن فيه فقد اكمل الايمان : العدل فى الغضب و الرضا، والاقتصاد فى الفقر والغنى واعندال الخوف و الرجا ؛

سه وصف در انسان دليل كمال ايمان است : يكى آنكه با دشمن و دوست غضب و خوشنودى او را از عدالت بيرون نبود، ديگر در حال فقر و غنا اقتصاد و ميانه روى را رعايت كند؛ ديگر از خدا خوف اميدوارى اش ، معتدل و مساوى باشد.(512)

عمر دستور داد زنى را كه مدت باردارى اش شش ماه بوده است (و فرزند از او به دنيا آمد)، رحم كنند؛ اميرالمؤمنين بدو فرمود: از كتاب خداى تعالى ، عليه (حكم ) تو دليل مى آورم ؛ در آن جا كه مى فرمايد:

و حمله وفصاله ثلثون شهرا (509)

و نيز مى فرمايد: والوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين لمن اراد ان يتم الرضاعه (510)بنابراين ، هنگامى كه زن دو سال تمام كودكش را شير دهد و حمل و فصالش نيز سى ماه حمل او شش ماه خواهد بود.

عمر چون اين استدلال را شنيد زن را رها كرد. اين حكم چنان ثابت گشت كه از آن به بعد، صحابه و تابعين بدان عمل نمودند و تا به امروز هم چنان باقى و معتبر است .(511)

خداوند تعالى فرمود: و تعيها اذن و اعيه اكثر مفسران بر آن رفته اند كه مقصود، در اين آيه شريفه ، على است .

ديگر آن كه على عليه السلام عمر را سنگسار نمودن زنى كه پس از مدت شش ماه باردارى بچه اش به دنيا آمده بود، نهى كرد و او در حق على عليه السلام گفت : اگر على نبود عمر هلاك مى شد! (508)